Η Θεσσαλία στο ζόφο της Τουρκοκρατίας.
Η οθωμανική κατάκτηση της Θεσσαλίας Β΄.
Από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα.
ΟΙ ΜΟΓΓΟΛΟΙ: Το 1402 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ συνετρίβη από τους Μογγόλους του Τιμούρ του Χωλού (Ταμερλάνου) στη μάχη της Άγκυρας. Μάλιστα ο ίδιος ο σουλτάνος εσύρθη από πόλη σε πόλη δίκην λαφύρου από τον Μογγόλο ηγεμόνα. Οι ιστοριογράφοι της εποχής λένε ότι τον κρατούσε πάντα κλεισμένο σε σιδερένιο κλουβί κατά τις εκστρατείες και τις μετακινήσεις του! Τη δε πρώτη του σύζυγο του Βαγιαζήτ την χρησιμοποιούσε ως δούλη του, υπεύθυνη για το σερβίρισμα των φαγητών του! Πάντως αυτή η συντριβή των Οθωμανών παρέτεινε για λίγα χρόνια τον επιθανάτιο ρόγχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Έτσι, κατόπιν της συμφωνίας του 1403, που συνήφθη μεταξύ του γιου του Βαγιαζήτ, Σουλεϊμάν Α΄ και του Μανουήλ Παλαιολόγου, αρκετά από τα κατακτημένα εδάφη επιστράφηκαν στο βυζαντινό κράτος, μεταξύ των οποίων και η Ανατολική Θεσσαλία μέχρι τη Λαμία. Η Δυτική Θεσσαλία, ισχυρίζονται ορισμένοι, πως παρέμεινε σχεδόν ανεξάρτητη. Όμως οι πηγές1 της εποχής αναφέρουν έναν Οθωμανό, το Γιουσούφ μπέη, κυβερνήτη της Μεγάλης Βλαχίας για το έτος 1406.
ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 15ΟΥ ΑΙ.: Σύμφωνα με δυο ανώνυμα μικρά χρονικά της συλλογής P. Schreiner (48/3 και 69/9) το καλοκαίρι του 1404 ξέσπασε μια «στάση» των Χριστιανών («απιστία» ή «αποστασία» κατά τα κείμενα) της περιοχής του Φαναρίου. Νωρίτερα, το 1403, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από τη μια ήταν ο νόμιμος σουλτάνος Σουλεϊμάν και από την άλλη ο επίδοξος σφετεριστής του θρόνου και αδελφός του προηγουμένου, Μουσά Τσελεμπή. Ένα βίαιο επεισόδιο αυτής της διαμάχης παίχτηκε στη Λάρισα. Ο Χαλκοκονδύλης μας αναφέρει ότι «περί τα μέρη της Λαρίσου» ο Μουσά τύφλωσε τον ανιψιό του Σουλεϊμάν Ορχάν2 (1413). Την ίδια χρονιά ο νέος σουλτάνος Μεχμέτ Α΄ (1423-1421) ανανέωσε τη συνθήκη του 1403 παραχωρώντας επιπλέον και άλλα φρούρια και χωριά της Θεσσαλίας στους Βυζαντινούς. Οι Βενετοί μ’ αυτή τη συνθήκη ήλεγχαν το κάστρο του Πτελεού και των Λεχωνίων έχοντας τη νομή των καλλιεργειών του κάμπου των Λεχωνίων. [Βέβαια τα Λεχώνια υπάγονταν, τυπικά, στο Δούκα των Αθηνών Antonio Acciaiuoli.]
ΕΜΦΥΛΙΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΟΘΩΜΑΝΩΝ: Το 1416 δυνάμεις εμίρηδων, αντιπάλων του σουλτάνου, συνεργάστηκαν με Βλάχους και προσπάθησαν να προξενήσουν προβλήματα στον οθωμανικό θρόνο. Συγκεκριμένα ο Μουσταφά της Καραμανίας και ο Τζουνέιντ του Αϊδινίου εισέβαλαν στη Βουλγαρία κι από εκεί στη Μακεδονία. Όπως όμως μας βεβαιώνει ο ιστορικός Δούκας, οι δυνάμεις τους, που βασίστηκαν στη βοήθεια ντόπιων πληθυσμών, αναχαιτίστηκαν από το στρατό του σουλτάνου. Μετά το θάνατο του Μεχμέτ (1421) ο Μανουήλ συνεργάστηκε με τους προαναφερθέντες εμίρηδες κατά του νέου σουλτάνου Μουράτ Β΄.
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ-ΚΟΝΙΑΡΑΙΟΙ: Ο Μουράτ, αφού αντιμετώπισε με επιτυχία τους στασιαστές, ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Θεσσαλίας, σχεδόν αναίμακτα, με στρατηγό τον Τουραχάν μπέη. Η κατάκτηση τη φορά αυτή συνοδεύτηκε από οργανωμένη εγκατάσταση πολυάριθμων μουσουλμάνων από την Ανατολία. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν αγροτικές οικογένειες από το Ικόνιο της Καππαδοκίας, εκτοπισμένοι λόγω των εμφυλίων συγκρούσεων των ηγεμόνων της Μικράς Ασίας. Αυτοί συνοικίστηκαν σε χωριά της βορειοανατολικής Θεσσαλικής πεδιάδας και ονομάζονταν Κονιαρέοι ή Κόνιαροι από τον τόπο καταγωγής τους (Ικόνιο). Τα περισσότερα από αυτά τα χωριά συγκροτήθηκαν στον άξονα της σημερινής Παλαιάς Εθνικής Οδού Λάρισας- Βόλου, από το ύψος της λίμνης Κάρλας και βορειότερα μέχρι την περιοχή Συκουρίου.
ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ: Σύμφωνα με περιηγητές (Urguhart3, κ.α.) το 1423 εγκαταστάθηκαν περί τους 6.000, “φίλεργοι και εμπειροπόλεμοι” χωρικοί από το Ικόνιο σε δώδεκα συγκεκριμένα χωριά: Τατάρ, Καζακλάρ, Τσαϊρ, Μισαλάρ, Κουφάλα, Καρατσογλάν (ή Καρατζόλι), Ντελίρ (ή Ντελέρια), Λιγάρα, Ραντκούν, Καραντεμιλί, Δεριλί, Μπαλαμούτ4. Τα χωριά αυτά ήταν ουσιαστικά στρατιωτικές αποικίες, κάτι σαν τα “στρατοτόπια” των Βυζαντινών, που είχαν την αποστολή να αντιδράσουν σε πιθανή εξέγερση των Χριστιανών που κατοικούσαν στην Πίνδο και γενικά σε ορεινές περιοχές της Θεσσαλίας, όπως στο Πήλιο, τον Όλυμπο, την Όθρυ και το Μαυροβούνι.
ΟΙ ΓΙΟΥΡΟΥΚΟΙ: Μια άλλη ομάδα μουσουλμάνων εποίκων, για την ακρίβεια ομλαδα πιστών μιας μουσουλμανικής αίρεσης, που έφθασαν λίγο αργότερα στη Θεσσαλία (1463), ήταν οι Γιουρούκοι οι οποίοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία5 και εγκαταστάθηκαν στις παρυφές του Ολύμπου (από το Αργυροπούλι ως την Ιτέα), της Όσσας (χωριά του Συκουρίου ως τη Μαρμαρίνη), του Μαυροβουνίου (Καλαμάκι, κ. ά.), του Φυλλήιου όρους, στην περιοχή των Κυνός Κεφαλών, και αλλού. Στη συνέχεια ο Τουραχάν διαμοίρασε το θεσσαλικό κάμπο, σε ντόπιους εκούσια εξισλαμισθέντες φεουδάρχες6 και σε δικούς του αξιωματούχους, υπό τη μορφή φέουδων. Ο λόγος της διανομής ήταν η επιβράβευση αυτών για τη συμβολή τους στην κατάκτηση της Θεσσαλίας. Ο νεότερος ιστορικός Γιάννης Κορδάτος αναφέρεται στο γεγονός με τη χαρακτηριστική του λεπτή ειρωνεία: «Οι Τούρκοι άφησαν το φεουδαρχικό καθεστώς, μια που οι φεουδάρχες ειρηνικά παρέδωσαν τη χώρα.»7 Από τη Λαμία εκδιώχτηκε το μεγαλύτερο μέρος του λιγοστού τότε χριστιανικού πληθυσμού και κατοικήθηκε από Τούρκους εποίκους καθώς και από διοικητικούς υπαλλήλους και στρατιωτικούς του οθωμανικού κράτους. Ο ίδιος ο Τουραχάν το 1452 βρισκόταν εγκατεστημένος στον Ισθμό απ’ όπου επιχείρησε των αποκλεισμό των δεσποτών του Μυστρά8. Η αντίσταση των Ελλήνων που ήταν περιορισμένη στα ορεινά της Θεσσαλίας εγκαταλείφθηκε μετά την άλωση της Πόλης (1453). Τότε φαίνεται πως έπεσε οριστικά και το Φανάρι στα χέρια των εισβολέων.
Ο Τουραχάν κατόρθωσε να αποσπάσει την έγκριση του σουλτάνου και να οικειοποιηθεί τεράστιες ακίνητες περιουσίες στη Θεσσαλία. Είναι σίγουρο, πάντως, πως ο Οθωμανός αυτός κατακτητής ενδιαφέρθηκε για την ευημερία και την οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής. Επί των ημερών του ανασυγκροτήθηκε ο Τύρναβος, στη θέση που βρίσκεται σήμερα, ενώ ο ίδιος φρόντισε να δώσει στην πόλη σημαντικά προνόμια, όπως η κήρυξή της ως βακούφι, εξαρτώμενο απευθείας από τον εκάστοτε πνευματικό ταγό της Μέκκας (σερίφ), η απαλλαγή των κατοίκων της από αγγαρείες, οι μειωμένοι συντελεστές φορολόγησής της, η απαγόρευση διέλευσης ενόπλων τακτικών τμημάτων του οθωμανικού στρατού, και πολλά άλλα. Ακόμα ο Τουραχάν έκτισε ή επισκεύασε ένα πλήθος γεφυριών, καραβάν-σεράι και τζαμιών, στα Τρίκαλα, τη Λάρισα, στα Φάρσαλα και σε μικρότερα χωριά.
Www.scribd.com/oikonomoukon konstantinosa.oikonomou@gmail.com
1 Τη χρονολογία και το όνομα του μπέη κατέγραψε ένας Τούρκος χρονικογράφος του 1650, ο Κατίμπ Τσελεμπή.
2 Χαλκοκονδύλης, ό.π. 178.
3. Ο Ουργκουχάρτ είχε ακούσει τη διήγηση ενός καϊμακάμη του Τυρνάβου, το 1830, η οποία βασιζόταν σε χειρόγραφη αραβική βιογραφία του Τουραχάν μπέη, που βρισκόταν στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Τυρνάβου. Διαβάζουμε σχετικά [από το 5ο μέρος στο Θεσσαλικό Ημερολόγιο του ακάματου δασκάλου Κ. Σπανού]: “Ο Τουραχάν μπέης έστειλε ανθρώπους του στο Ικόνιο, το οποίο την περίοδο εκείνη δεν διατηρούσε καλές σχέσις με την οθωμανική δυναστεία, και πέτυχε να φέρει 5-6 χιλιάδες οικογένειες στη Θεσσαλία. Καθώς ήταν άτομα πολεμικού και εργατικού χαρακτήρα τους παραχώρησε γη στα βόρεια της θεσσαλικής πεδιάδας. (…) Ίδρυσε γι’ αυτούς 12 περιχαρακωμένα χωριά: το Τατάρ, το Καζακλάρ το Τσαϊρ,το Μισαλάρ, ο Ντελέρ, τν Κουφάλα,το Καρατζιογλάν, τη Λυγάρα, το Ραντγκούν, το Καραντεμιλί, το Ντεριλί και το Μαλαμούτ. Ως οπισθοφυλακή αυτής της στρατιωτικής παροικίας ο Τουραχάν μπέης ίδρυσε τον Τύρναβο, για τον οποίον απέσπασε πολλά προνόμια από τον σουλτάνο Μουράτ Β΄. Ο Τύρναβος καθιερώθηκε ως πόλη άσυλο. Οι ξένοι απαλλάσσονταν για 10 χρόνια από κάθε φορολογική εισφορά. Η πόλη έγινε βακούφι κι έτσι απαλλάχτηκε από τον έλεγχο της τοπικής διοίκησης. Κανένας πασάς δεν επιτρεπόταν να εισέλθει στον Τύρναβο και στα τουρκικά στρατεύματα είχε απαγορευτεί η διάλευσή τους από εδώ.” [David Urguhart: Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1830, πέμπτο μέρος, μτφρ. Ν. Ντεσλή, Θ. Η., σσ. 256.]
4. Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία, τ. Δ΄, Λάρισα 2008.
5 Δ. Τσοποτός, Γη και γεωργοί, 52,53.
6 Δηλαδή δε πλούσιους γαιοκτήμονες που δέχτηκαν με τη θέλησή τους να αλλαξοπιστήσουν για να μη χάσουν τις πλούσιες εκτάσεις γης που κατείχαν και τα προνόμιά τους.
7 Γ. Κορδάτος, Ιστορία Βόλου – Αγιάς, 182.
8 Το 1456, γέρος πια ο Τουραχάν θα κληθεί από τους δεσπότες του Μυστρά Δημήτριο και Θωμά να αντιμετωπίσει μια εξέγερση Αλβανών και Ελλήνων χωρικών του Μοριά.
ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ: Α. Μικρό απόσπασμα από τη διαθήκη1 του Τουρχάν μπέη (κατακτητή της Θεσσαλίας) 1446
Ο Χατζή Τουρχάν βέης υιός του μακαρίτου πασά Γηγήτ βέη, ο καυχώμενος επί τω ότι ο ύψιστος θεός κατέκτησεν αυτόν τον μέγαν σεβαστόν αρχηγόν, τον κάτοχον εκλάμπρου πρωτοκαθεδρίας και την πηγήν των πλεονεκτημάτων της αγαθοεργίας, ο αγωνισάμενος την μάχην των απίστων πολυθεϊστών και ο τιμωρός των απειθών και ανταρτών, ιδρύσατο και αφιέρωσεν έναν ναόν (μετζήτι) κείμενον εντός της Λαρίσης (…), και μιάν ιερατικήν σχολήν (μεδρεσέ) έξωθεν της πόλεως Λαρίσης (…). Ωσαύτως δε και έξωθι της πόλεως Τρικάλων έτερον έναν ναόν (μετζήτι) συνορευόμενον μεσημβρινώς με τον ποταμόν1 (…). Ο αφιερωτής αφιέρωσε (…) το σύνολον λουτρού κειμένου εν Λαρίση καλουμένου με το όνομα του αφιερωτού (…) ενός εργαστηρίου και ενός ορειχαλκείου. Το σύνολον σειράς κρεοπωλείων, άπερ κέκτηται εν Λαρίση (…)συνορεύονται δυτικώς με το βακούφιον και εκ των τριών πλευρών με δρόμον. Το σύνολον τριών εργαστηρίων και δώδεκα τσιαρδακίων (…). Το σύνολον ενός κρασοπωλείου συνορευομένου δυτικώς με το σιτοπάζαρον, μεσημβρινώς με το εργαστήριον του Καραμανλή (…). Το σύνολον ενός εργαστηρίου σκεμπετζήδικον2, συνορευομένου δυτικώς με το εργαστήριον του χαλβατζή Χαλήλ (…). Το σύνολον ενός μαγειρείου (αχτσίτικον) συνορευομένου μεσημβρινώς με κτήμα του Μαχμούτ Καζάζη (…). Το σύνολον ενός εργαστηρίου, συνορευομένου μεσημβινώς με κτήμα σελλοποιού (σαράτση) Χαμζά, ανατολικώς με βακούφιον, δυτικώς με το κτήμα του Χατζή Ιμβραήμη και αρκτικώς με δρόμον. Το σύνολον τεσσάρων εργαστηρίων συνορευομένων μεσημβρινώς με γαίας ανηκούσας εις τον Μουράτ Χαν, ανατολικώς με κτήμα του Ιμβραήμ σαπουνά (…).
1. Εννοεί τον Ληθαίο ποταμό.
2. Μαγειρείο (εστιατόριο) σκεμπέ (γαρδούμπας).
Β. Ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης για της αγριότητες του Μουράτ Β΄ (κατακτητή της Θεσσαλίας)
“Ως χαρακτηριστικόν της αγριότητος του νέου τούτου κατακτητού, εκπροσωπουμένου τότε εν Λαρίση διά του στρατηγού Τουρχάν, αναγράφομεν ότι πολεμών ούτος εν Πελοποννήσω, δηών και πορθών τον Μυστράν, το Λεοντάρι, το Γαρδίκι και την Δαβιάν, κατετρόπωσεν την 5ην Ιουνίου 1423 τους Αλβανούς και κατακρεούργησε 800 εξ αυτών, κατασκευάσας διά των κεφαλών αυτών πυραμίδα και έπειτα εισήλασεν εις την Θεσσαλίαν, συνεπαγόμενους 6.000 δούλους, ων το τέταρτον συνέλαβεν εξ ενετικών πόλεων(…)” Επ. Φαρμακίδης, Η Λάρισα, εκδ. Γνώση, Λάρισα 2001, σ. 153.
