Εισήγηση του ιεροκήρυκος της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας
π. Χριστοφόρου Κωλέτη
Σεβασμιώτατε,
Σας ευχαριστώ θερμά που εμπιστευτήκατε την ελαχιστότητά μου για την συγκεκριμένη εισήγηση. Το θέμα είναι σοβαρό και αποτελεί μία ευκαιρία για όλους μας να ενημερωθούμε και να ενημερώσουμε, με τη σειρά μας, το ευλογημένο ποίμνιο της Μητροπόλεώς μας, για τις αποκαλούμενες ἀνορθόδοξες θεραπευτικές μεθόδους.
Σεβασμιώτατε, Θεοφιλέστατε, ευλαβέστατοι ιερείς,
Εισαγωγή
Ο όρος Ανορθόδοξες Θεραπευτικές Μέθοδοι, συνοπτικώς ΑΝ.ΘΕ.Μ. (από τα αρχικά των τριών αυτών λέξεων) προτάθηκε από τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών (Ι.Σ.Α.) το 1997. Υπό τον όρο αυτόν, συμπεριλαμβάνονται όλες οι «εναλλακτικές», ή «συμπληρωματικές», ή «αναπληρωματικές», ή «παραδοσιακές» θεραπευτικές, ο αριθμός των οποίων υπερβαίνει τις χίλιες. Γρήγορα δε, ο όρος αυτός έγινε ευρύτερα αποδεκτός.
Στα «Πορίσματά της» «Η Θ’ Συνδιάσκεψις Εντεταλμένων Ορθοδόξων Εκκλησιών και Ιερών Μητροπόλεων δια θέματα Αιρέσεων και Παραθρησκείας», στον Άγιο Ιωάννη τον Ρώσσο, στην Εύβοια, από 8-13 Οκτωβρίου 1997, στο κεφάλαιο των «Διαπιστώσεων» γράφει: «β: ‘ΑΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ’ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ». Πάρα πολλές Αποκρυφιστικές και Παραθρησκευτικές ομάδες εμπλέκουν με έναν πολύ επικίνδυνο τρόπο μέσα στις διδασκαλίες τους και θέματα που αφορούν την υγεία… Οι ‘ανορθόδοξες (κατά τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών) θεραπευτικές μέθοδοι’… και άλλες αποκρυφιστικές τεχνικές, για να εξαπλώσουν τις δοξασίες τους χρησιμοποιούν τις «θεραπευτικές αυτές», επαναφέροντας το γιατρό-μάγο στη σύγχρονη κοινωνία… Οι πλείστες από τις μεθόδους και
τεχνικές αυτές, θεμελιώνονται σε ασυμβίβαστη με την Ορθόδοξη Πίστη και ζωή κοσμοθεωριακή τοποθέτηση και εμπλέκουν μέσα στις διαδικασίες τους τον ανατολικό μυστικισμό, τη μαγεία-σαμανισμό και τις αντιχριστιανικές αντιλήψεις της ‘Νέας Εποχής’».
Ανορθόδοξες θεραπευτικές μέθοδοι (ιατρικώς και εκκλησιαστικώς)
Τις λεγόμενες εναλλακτικές θεραπείες μπορεί να προσεγγίσει κάποιος από την επιστημονική-ιατρική πλευρά, αλλά και από την πνευματική πλευρά, την πλευρά δηλαδή της κοσμοθεωριακής των θεμελιώσεως, και των πνευματικών επιπτώσεων που ενδεχομένως έχει η ενασχόληση με αυτές. Την ιατρική πλευρά, είναι άλλοι αρμοδιότεροι να την πραγματευτούν. Εμείς θα ασχοληθούμε εδώ όσο μας το επιτρέπει ο χώρος με την πνευματική πλευρά. Θα πρέπει πάντως να πούμε εξ αρχής ότι και από επιστημονικής-ιατρικής πλευράς οι εναλλακτικές θεραπείες δεν γίνονται αποδεκτές[1].
Ορθόδοξος, γενικώς, χαρακτηρίζεται ο άνθρωπος ο οποίος έχει την ορθή δοξασία ή γνώμη. Η, εκείνος ο οποίος ακολουθεί με συνέπεια και χωρίς παρεκκλίσεις τις αρχές μιας ιδεολογίας, ή μιας θεωρίας, ή μιας επιστήμης, ή μιας θρησκείας, π.χ. Ορθόδοξος Χριστιανός.
Ανορθόδοξος δε, εκείνος ο οποίος παραβιάζει τα ορθά, τα καθιερωμένα και τα γενικώς παραδεκτά.
Ορθοδοξία, είναι η ορθή δοξασία, δηλαδή ή ορθή γνώμη σε ό,τι αφορά π.χ. στην επιστήμη, ή στη θρησκεία. Στην περίπτωση δε της θρησκείας, η ορθή θρησκευτική πίστη, σε αντιδιαστολή προς τις αιρετικές δοξασίες.
Ανορθόδοξες Θεραπευτικές Μέθοδοι, χαρακτηρίζονται οι «μη συμβατικές» θεραπευτικές μέθοδοι, δηλαδή εκείνες οι οποίες δεν είναι επιστημονικώς αναγνωρισμένες και δεν είναι επικυρωμένες. Ενώ οι επιστημονικώς αναγνωρισμένες και επικυρωμένες, χαρακτηρίζονται ως «συμβατικές».
Από τις «μη συμβατικές» θεραπευτικές, περισσότερο ενδιαφέρουσες είναι οι λεγόμενες «ενεργειακές». Επειδή αυτές επικαλούνται την επενέργεια μιας εξωτερικής ενέργειας ή δύναμης, αναφερόμενης ως «Κοσμικής» ή «Συμπαντικής» δύναμης, ή «Παγκόσμιας Συνείδησης» ή ως «Υπέρτατης Αρχής» ή και το «Όλον». Εξ ου και ολιστικές όλες αυτές οι θεραπευτικές. Η Δύναμη αυτή, όπως την περιγράφουν, «ρέει και εισδύει παντού». Και στον άνθρωπο, για να τον θεραπεύσει ή για να προστατεύσει την υγεία του, με τη μεσολάβηση πάντοτε ενός θεραπευτή, ενός «μυημένου» ως «μεσάζοντα» ή «μέντιουμ». Με την διαμεσολάβηση το οποίου, ο άνθρωπος, ωσάν μια συσκευή, δέχεται την κοσμική ενέργεια, την οποία αποκρυπτογραφεί, και ανταλλάσσει με αυτή την ενέργεια από τη δική του ενέργεια, μέχρι να επέλθει εξισορρόπηση μεταξύ τους. Με την αμφίδρομη δε αυτή «λειτουργία» – όπως ισχυρίζονται- προστατεύεται η υγεία του ανθρώπου και θεραπεύεται η αρρώστια του.
Οι «ενεργειακές αυτές θεραπευτικές μέθοδοι», προβάλλονται από τους υποστηρικτές τους ως: «εναλλακτικές» ή «συμπληρωματικές» ή «αναπληρωματικές» ή και «παραδοσιακές». Με τους χαρακτηρισμούς δηλαδή οι οποίοι τους προσδίδουν και μια κάποια επιστημονικοφάνεια.
Οι περισσότερο γνωστές από τις «ενεργειακές θεραπευτικές», είναι: Βελονισμός, Ομοιοπαθητική, Ρεφλεξολογία, Ζωνοθεραπεία, Οστεοπαθητική, Μαγνητοθεραπεία, Σιάτσου, Γιόγκα, Διαλογισμός, Μακροβιοτική, Οργονομία, Αρωματοθεραπεία, Ανθοϊαματική, Χρωματοθεραπεία και μερικές άλλες ακόμη.
Ευνόητος πλέον ο λόγος για τον οποίο, ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών τις «θεραπευτικές» αυτές τις έχει χαρακτηρίσει «Ανορθόδοξες Θεραπευτικές Μεθόδους», και συνοπτικώς ΑΝ.ΘΕ.Μ. από τα αρχικά των λέξεων αυτών[2].
Για πολλούς αιώνες ο δυτικός πολιτισμός βασιζόταν στον ορθολογισμό. Αν και η ακραία μορφή του ορθολογισμού δεν βρίσκει σύμφωνους τους Χριστιανούς, η ορθολογιστική σκέψη αποτελεί πολύτιμο εργαλείο του ανθρώπου, γιατί οδηγεί στην ανάπτυξη της επιστήμης. Πραγματικά, η αληθινή επιστήμη στηρίζεται σε αντικειμενικές μεθόδους έρευνας, οι οποίες αποκλείουν οτιδήποτε μεταφυσικό και κατά συνέπεια αναπόδεικτο. Όταν κάνουμε επιστήμη επιβάλλεται να είμαστε ελεύθεροι από υποκειμενικές ή προσωπικές πεποιθήσεις, κοσμοθεωριακές αντιλήψεις και φιλοσοφίες, αλλιώς οδηγούμαστε στην κατάργηση της επιστήμης, στη δημιουργία μιας ψευδοεπιστήμης, στο σκοταδισμό και την αναβίωση του Μεσαίωνα με ό,τι αυτό συνεπάγεται[3].
Επιστήμη είναι η γνώση του επιστητού δηλαδή εκείνου το οποίο μπορεί να γίνει γνωστό με την παρατήρηση και το πείραμα. Και η Ιατρική, ως θετική επιστήμη, πρέπει να υπακούει σε ορισμένες παραδοχές, μεταξύ των οποίων κυριότερες είναι:
α) η πραγματική ύπαρξη των δεδομένων, β) οι φυσικές αισθήσεις, οι οποίες δίνουν μία αξιόπιστη αντίληψη περί του υπαρκτού φυσικού κόσμου, γ) ότι, τα παρατηρούμενα αποτελέσματα των φυσικών γεγονότων έχουν αιτίες και, δ) ισχύουν οι κανόνες της λογικής και του ορθού λόγου. Όταν δε απουσιάζει έστω και μία από αυτές, δεν μπορεί η επιστήμη να θεωρείται ως θετική επιστήμη.
Για τις θετικές επιστήμες, μάλιστα, υπάρχουν και κάποιοι περιορισμοί, βασικότεροι των οποίων είναι: α) ο περιορισμός στα μετρήσιμα γεγονότα και, β) στην έρευνα του τρόπου των φυσικών φαινομένων, όχι του σκοπού. Διότι σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να πρόκειται για σοφίσματα, αλλά και για εκτροπές από τα αυστηρώς επιστημονικά, με λήψη του ζητουμένου ως αποδεδειγμένης αλήθειας.
Η Επιστημονική Ιατρική διεθνώς είναι μία. Αναθεωρείται δε συνεχώς και ανανεώνεται βάσει των νεότερων επιστημονικών δεδομένων. Δεν χρειάζεται επομένως η επιστημονική ιατρική τις οποιεσδήποτε εμφανιζόμενες ως «εναλλακτικές», ή «συμπληρωματικές», ή «αναπληρωματικές», ή τις χαρακτηριζόμενες ως «παραδοσιακές» θεραπευτικές μεθόδους[4].
Εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι τα τελευταία χρόνια κυριαρχεί αυτή ακριβώς η πραγματικότητα : η καταδυνάστευση της λογικής σκέψης από διάφορα σχήματα ανελευθερίας και πλάνης, όπως αυτό του ανατολικού μυστικισμού, ο οποίος έχει εισχωρήσει ακόμα και μεταξύ των Χριστιανών. Τούτο αποτελεί θλιβερή εμπειρία πολλών πνευματικών, αλλά και ειδικών μελετητών, όπως ο συγγραφέας Dave Hunt, ο οποίος επισημαίνει ότι εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως στρέφονται και αποδέχονται με ενθουσιασμό πρωτόγονες παγανιστικές θρησκευτικές πρακτικές. Ο Dave Hunt πολύ εύστοχα παρατηρεί : «Με κάποια παράξενη μεταμόρφωση ο αποκρυφισμός έχει γίνει επιστημονικός»[5].
Αυτή η στροφή προς τις παγανιστικές θρησκείες άρχισε το 1875 από μία οργανωμένη ομάδα αποκρυφιστών, τη γνωστή ως «Θεοσοφική Εταιρεία» της Helena Petrovna Blavatsky[6]. O στόχος των Θεοσοφιστών ήταν να ενώσουν όλες τις παγκόσμιες θρησκείες σε μια κοινή «αλήθεια»· μάλιστα «χρησιμοποιώντας δαιμονικές πρακτικές επικοινωνίας με τα πνεύματα και καθοδηγούμενοι από αυτά οι Θεοσοφιστές έγραφαν εκτενώς πώς θα κατέστρεφαν το Χριστιανισμό και θα τον αντικαθιστούσαν με τον αποκρυφισμό»[7].
Έναν αιώνα αργότερα, η μαθήτρια της Θεοσοφίστριας Alice Bailey[8] και μία από τους κυριότερους εκφραστές του κινήματος της Νέας Εποχής, η Marilyn Ferguson, εξηγούσε πώς «η ιατρική θα επανεφευρισκόταν ώστε η βάση της να μετατοπιστεί από το δυτικό ορθολογισμό στον ανατολικό μυστικισμό»[9].
Η Ferguson ανακήρυττε το παλιό ιατρικό μοντέλο νεκρό και προς αντικατάστασή του συνιστούσε ένα «ολιστικό μοντέλο υγείας». Στο νέο αυτό ολιστικό μοντέλο περιλαμβανόταν ο κόσμος των πνευμάτων και τα «ενεργειακά πεδία»[10].
Οι λεγόμενες εναλλακτικές θεραπείες αποτελούν την εφαρμογή στο χώρο της υγείας των κοσμοθεωριακών αντιλήψεων της Νέας Εποχής του Υδροχόου. Για το τι είναι αυτό το κίνημα ή καλύτερα το σύνδρομο, όπως έχει χαρακτηρισθεί, της «Νέας Εποχής», έχουν γραφεί πολλά τα τελευταία χρόνια. Έννοιες και πραγματικότητες όπως η Νέα Τάξη Πραγμάτων και η Παγκοσμιοποίηση αποτελούν πτυχές του φαινομένου της Νέας Εποχής. Βασικά στοιχεία της διδασκαλίας της Νέας Εποχής είναι η πίστη σε απρόσωπο Θεό, στο «νόμο» του κάρμα και των μετενσαρκώσεων, και στη δυνατότητα της μετελίξεως του ανθρώπου σε κατ’ ουσίαν Θεό με τις δικές του δυνάμεις και με τη βοήθεια και χρήση του διαλογισμού. Κεντρική θέση στη διδασκαλία των ομάδων της Νέας Εποχής έχει η «ολιστική θεώρηση του κόσμου». Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, υπάρχει ένας απρόσωπος θεός, ο οποίος είναι μια παγκόσμια δύναμη ή ενέργεια, που ταυτίζεται με το σύμπαν. Τα πάντα είναι εκδήλωση αυτής της απόλυτης ενέργειας. Δεν υπάρχει διάκριση ουσίας ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο˙ ο Θεός δεν υπάρχει έξω από τον άνθρωπο[11].
Για την Νέα Εποχή, λοιπόν, όλα είναι ενέργεια, όλα είναι ένα («Εν το παν», καθώς διδάσκει η Θεοσοφία) και όλα είναι θεός. Με βάση αυτή τη θεώρηση οι αποκρυφιστές διδάσκουν ότι ο άνθρωπος ανακαλύπτοντας τον «Θεό Εαυτό» του και ενεργοποιώντας τις απόκρυφες δυνάμεις που κρύβει μέσα του μπορεί να αυτοθεραπεύεται[12].
Πολλές από τις εναλλακτικές ή «ολιστικές» πρακτικές υγείας, όπως θα φανεί στη συνέχεια, απορρέουν από ένα θρησκευτικό ή φιλοσοφικό σύστημα που έρχεται σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό. Επιπλέον, οι περισσότερες από τις πρακτικές και μεθόδους της εναλλακτικής «θεραπευτικής» δεν έχουν καμία ιατρική ή επιστημονική βάση και όταν επικαλούνται επιστημονική εγκυρότητα αυτή είναι από ανεπαρκώς αποδεδειγμένη έως και εντελώς ανύπαρκτη.
Μελετώντας κανείς τις μεθόδους αυτές, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται περί αποκρυφιστικών ή φιλοσοφικών θεωριών αναμεμειγμένων με ιατρικούς ή επιστημονικούς όρους. Συχνά μάλιστα οι επιστημονικοί όροι, χρησιμοποιούνται εντελώς λανθασμένα και αντιεπιστημονικά, οι όροι δηλαδή αλλοιώνονται και το περιεχόμενό τους αλλάζει. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα : γνωστός βελονιστής και διευθυντής εκπαίδευσης του «Μετεκπαιδευτικού Κέντρου Βελονοθεραπείας» δηλώνει ότι «υπάρχει συμπαντική ενέργεια. Υπάρχει ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία σε ένα φάσμα από 0-300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο»[13]! (sic). Τί θα πει συμπαντική ενέργεια; Το φάσμα δεν μετριέται σε ταχύτητα, μετριέται σε μήκος, λένε κατηγορηματικά οι φυσικοί επιστήμονες.
Η Νέα Εποχή[14], που «έχει τις ρίζες της στη Θεοσοφία, είναι μία σύνθεση ανατολικών θρησκειών και αρχαίων μυστηριακών διδασκαλιών και ένας συνδυασμός γνωστικισμού και πνευματισμού … Η μέχρι [τότε] αντίληψη περί Θεού, ανθρώπου και κόσμου, απορρίπτεται και τη θέση της παίρνει η νέα ολιστική αντίληψη, δηλαδή η πίστη ότι όλα τα πράγματα είναι αλληλοεξαρτώμενα και κατά συνέπεια πρέπει να θεωρούνται ολιστικά. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή δεν υπάρχει διαφορά ουσίας ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο, ανάμεσα στον κόσμο και τον Θεό, αλλά όλα στην ουσία τους αποτελούνται από ένα ‘Παγκόσμιο Συμπαντικό Πνεύμα και Ενέργεια’ … Ο Θεός δεν είναι για την κίνηση [της Νέας Εποχής] πρόσωπο, αλλά ταυτίζεται με το ‘Παγκόσμιο Πνεύμα’ ή τη ‘Συμπαντική Ενέργεια’»[15].
Η Νέα Εποχή λοιπόν έχει τις ρίζες της στο Βουδισμό, τον Ινδουισμό, τον Ταοϊσμό και τον Αποκρυφισμό, και αποτελεί σύνθεση όλων αυτών. Η Νέα Εποχή αποτελεί μία κίνηση, η οποία από πολλούς μελετητές της αποκαλείται ‘αντιχριστιανική θρησκεία’[16]. Κατά τη Νέα Εποχή -εφεξής Ν.Ε.- ο Θεός δεν είναι πρόσωπο, ο Θεός είναι απρόσωπη δύναμη ή ενέργεια που μπορεί να χειραγωγηθεί· μάλιστα για να περιγράψουν το Θεό οι οπαδοί της Ν.Ε. χρησιμοποιούν όρους όπως «Δύναμη, Ενέργεια, Ουσία, Συνειδητότητα, Δόνηση, Αρχή και Ον»[17].
Τα βασικά πιστεύω της Νέας Εποχής θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως εξής:
Τα πάντα είναι Ένα. Ολόκληρη η πραγματικότητα είναι μέρος του όλου (ολισμός ή μονισμός).
Τα πάντα είναι Θεός και ο Θεός είναι τα πάντα- όπου με τον όρο Θεός εννοείται όχι ο Θεός ως πρόσωπο, αλλά η συμπαντική ενέργεια. (πανθεϊσμός)
Η φύση που συχνά αποκαλείται «Μητέρα Γη» αξίζει να λατρεύεται ως θεά. (ειδωλολατρία στην πρωτόγονη έκφρασή της)
Ο άνθρωπος είναι θεός, ο άνθρωπος έχει κρυμμένες, απεριόριστες, ανεξάντλητες δυνάμεις και μπορεί στηριζόμενος στον εαυτό του ή χρησιμοποιώντας μαγεία και διάφορες άλλες τεχνικές να πετύχει κυριολεκτικά τα πάντα [18]. (η παλαιά εωσφορική πλάνη «και έσεσθε ως θεοί» [19])
Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα και ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει τη δική του πραγματικότητα και τις δικές του υποκειμενικές αξίες με τις αποκαλούμενες «καταστάσεις αλλαγμένης συνειδητότητας»[20] (η παλαιά εωσφορική πλάνη «διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί»[21]).
O άνθρωπος δεν θα πεθάνει, αλλά θα ξαναζήσει σ’ αυτόν τον κόσμο διαμέσου της μετενσαρκώσεως. (η παλαιά εωσφορική πλάνη «Ου θανάτω αποθανείσθε»[22]). «Στον πυρήνα της Ν.Ε. βρίσκεται η Μετενσάρκωση…και ούτε και θα αρρωστήσετε ποτέ με την ολιστική θεραπευτική, την άσκηση, τη δίαιτα[23], τη βοτανοθεραπεία, τη βιοανάδραση, το βελονισμό … τη μαγεία, τα θεραπευτικά αποτελέσματα των κρυστάλλων, των πυραμίδων και πολλές άλλες προλήψεις»[24].
Αφού είδαμε τις ρίζες και τις δοξασίες της θα πρέπει να πούμε ότι η Νέα Εποχή «είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο από πολλές χιλιάδες οργανισμών, που συμπράττουν και αποσκοπούν στο σχηματισμό μιας ‘Τάξεως Νέου Κόσμου’»[25], δηλαδή μιας Νέας Παγκόσμιας Τάξεως Πραγμάτων, όπου διαγράφεται ο αληθινός Θεός και όλα γίνονται ένα. Και βεβαίως η Ν.Ε. «εκμεταλλεύεται όλες τις ανάγκες του ανθρώπου, πνευματικές, υλικές…και προσπαθεί να διεισδύσει σ’ όλους τους τομείς της ζωής και της κοινωνίας» [26] (εκπαίδευση, σωματική και ψυχική υγεία, ψυχαγωγία, πολιτική, οικονομία κτλ.) και να προσηλυτίσει ει δυνατόν τους πάντες. Πόσο μπορούμε ή θα μπορέσουμε να αντισταθούμε στη Ν.Ε. εξαρτάται από την προσπάθειά μας να νικήσουμε τον εγωισμό μας : διότι η Ν.Ε. προβάλλει κατεξοχήν τη λατρεία του εαυτού μας που γίνεται είδωλο. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο κ. Χρήστος Γεωργίου, αν. καθηγητής Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, η φιλοσοφία της «εσωστρεφούς πνευματικής αναζήτησης» της Ν.Ε. πρεσβεύει ότι δήθεν «οι κοινωνίες μπορούν να γίνουν δίκαιες όταν τα άτομα ‘μεταβούν’ σε καταστάσεις ανώτερου πνευματισμού (sic) και αποτελέσουν μέρος μιας ‘συμπαντικής συνείδησης’… Αυτό υποτίθεται ότι θα επιτευχθεί με τη βοήθεια ολιστικών, υπερβατικών ψυχο-μεθόδων (π.χ. διαλογισμός, νιρβάνα, μέθοδος Silva, μαγείες, αστρολογία) καθώς και ‘εναλλακτικών’ ψυχοσωματικών ‘θεραπειών’ (π.χ. ομοιοπαθητική, βελονισμός, αγιουρβέδα, θεραπευτικό άγγιγμα, ρεφλεξολογία, κρύσταλλοι/πυραμίδες, βοτανοθεραπείες). Αυτές οι ψευδοεπιστημονικές ‘θεραπείες’ νομιμοποιούνται στη συνείδηση της κοινής γνώμης από τις πολιτικές ελίτ, μέσω της ανοχής του βιοϊατρικού πανεπιστημιακού κατεστημένου, και της υπόθαλψής τους από μερίδα του είτε λόγω επιστημονικής αγνοίας ή/και οικονομικών συμφερόντων. Συνέπεια αυτού είναι να ασκείται στη χώρα μας η ομοιοπαθητική και ο βελονισμός ακόμα και από γιατρούς…παρά την απόρριψή τους από τα πανεπιστήμια ως ιατρικές ειδικότητες»[27].
Το νέο μοντέλο «Ιατρικής», γνωστό ως Εναλλακτική/ Συμπληρωματική/ Ολιστική/ Απόκρυφη Ιατρική ή Ολιστικό Κίνημα Υγείας δεν αποτελεί ανεξάρτητο, ξεκομμένο φαινόμενο, αλλά εντάσσεται στο κίνημα της Ν.Ε. που έχει διεισδύσει στην κοινωνία. Η Marilyn Ferguson απροκάλυπτα δηλώνει ότι «η επικείμενη μεταμόρφωση της ιατρικής είναι ένα παράθυρο στην μεταμόρφωση όλων μας των θεσμών»[28].
«Η Ιατρική της Ν.Ε. είναι ο κλάδος ‘υγεία’ του κινήματος της Ν.Ε. και αφορά στην εφαρμογή ανατολικών/απόκρυφων μεθόδων για τη θεραπεία όπως ισχυρίζονται του όλου ανθρώπου- σώματος, νου και ψυχής»[29]. Οι εκφραστές της, μάλιστα, συχνά ισχυρίζονται ότι η κλασική Ιατρική έχει αποτύχει να θεραπεύσει τον άνθρωπο. Κατά την ολιστική «Ιατρική» της Ν.Ε. «Η υγεία είναι ολότητα, αρμονία μεταξύ πνεύματος και σώματος, ενότητα με την παγκόσμια πνευματική ενέργεια, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέσω του διαλογισμού, μέσω της χρήσεως πρακτικών, όπως η αρωματοθεραπεία, η χρωματοθεραπεία, η κυματοθεραπεία, η ιριδολογία, η ρεφλεξολογία και τα αιθέρια έλαια, μέσω του βελονισμού και της πιεσοθεραπείας (σιάτσου), τα οποία αποκαθιστούν την ισορροπία των δυνάμεων μέσα στο σώμα.»[30].
Μεταξύ των αντιθέσεων που επισημαίνονται ανάμεσα στην Ορθόδοξη/Επιστημονική (δηλ. Κλασική) Ιατρική και την Ιατρική της Ν.Ε. ας προσέξουμε τις εξής:
1) Για την Επιστημονική Ιατρική η ασθένεια εμφανίζεται στο σωματικό επίπεδο και πρέπει να θεραπεύεται σωματικά. Για την Ιατρική της Ν.Ε. η ασθένεια ξεκινά από ένα ενεργειακό επίπεδο και πρέπει να θεραπεύεται ενεργειακά.
2) Η κοσμοθεωρία της Επιστημονικής Ιατρικής δεν είναι ασύμβατη με αυτή του Χριστιανισμού, ενώ η Ιατρική της Ν.Ε. [αντιτίθεται προς το Χριστιανισμό γιατί] βασίζεται στον αποκρυφισμό, τον πανθεϊσμό και/ή τη φιλοσοφική πνευματοκρατία.
3) Ο ιατρικός προσανατολισμός της Επιστημονικής Ιατρικής είναι οι επιστήμες: βιολογία, ανατομία, φυσιολογία, χημεία, φαρμακολογία κτλ. Αντιθέτως, η «Ολιστική Ιατρική» βασίζεται:
α) στην Ανατολική-απόκρυφη φιλοσοφία και πρακτική : Κινέζικη (π.χ. Ταοϊσμός, στον οποίο βασίζεται ο βελονισμός), Ινδουιστική (π.χ. Βεντάντα, στην οποία βασίζεται η αγιουρβέδα) κτλ
β) στη Δυτική απόκρυφη βιταλιστική φιλοσοφία και πρακτική (π.χ. ομοιοπαθητική, ανθρωποσοφική ιατρική)
4) Τα πορίσματα της Επιστημονικής Ιατρικής γενικά χαρακτηρίζονται από συνέπεια, τόσο στο πλαίσιο της επιστήμης, όσο και διεπιστημονικά, ενώ τα αντίστοιχα της Ιατρικής της Ν.Ε. είναι συχνά ασυμβίβαστα τόσο με την Ιατρική επιστήμη (π.χ. χάρτες ρεφλεξολογίας, ιριδολογίας) όσο και με τους άλλους επιστημονικούς κλάδους.
Περί Ομοιοπαθητικής
Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνουμε, ακόμη και στο χώρο της Εκκλησίας, την ευρύτατη διάδοση των διαφόρων εναλλακτικών-ανορθόδοξων θεραπευτικών μεθόδων, κυρίως της Ομοιοπαθητικής.
Στο σημείο αυτό κρίνουμε ἀπαραίτητο να παρουσιάσωμε περιληπτικῶς τις γενικές ἀρχές τῆς ΟΠ, το φιλοσοφικό της ὑπόστρωμα, τον τρόπο με τον ὁποῖον ἀντιλαμβάνονται οἱ ὁμοιοπαθητικοί την ἔννοια τῆς «ζωτικῆς δύναμης», την ἄποψή τους περί «μιασμάτων», την θεραπευτική προσέγγιση και τον τρόπο δράσεως τῶν ὁμοιοπαθητικῶν φαρμάκων, τα πειράματά τους –provings- με τα ὁποῖα διαπιστώνουν τα χαρακτηριστικά «της ψυχής» ἤ «προσωπικότητας» τῶν διαφόρων «θεραπευτικῶν» οὐσιῶν (ὁμοιοπαθητικῶν φαρμάκων), ὅπως και να γνωστοποιήσωμε και την ἄποψη τῶν ὁμοιοπαθητικῶν ὅτι «η ομοιοπαθητική σώζει πραγματικά ψυχές με αυτό τον τρόπο… Η ομοιοπαθητική μέσα από αυτή τη διαδικασία βοηθά τον άνθρωπο να έλθει σε επαφή με τον Θεό»[31]
Σημειωτέον ὅτι προκειμένου να μην ὑπάρξει παρανόηση στα ἀφορῶντα την ΟΠ, ὅπως αὐτή διδάσκεται και ἐφαρμόζεται στην Ἑλλάδα, παρετέθησαν ἐπί λέξει, ἐντός εἰσαγωγικῶν, οἱ σχετικές θέσεις, ὅπως αὐτές ἐμφανίζονται σε βιβλία περί τῆς ΟΠ.
- Γενικέςἀρχές τῆς «Ὁμοιοπαθητικῆς» (ΟΠ)-«Φιλοσοφικό» ὑπόβαθρο
α. Tα τρία επίπεδα του ανθρώπινου όντος
«Το ανθρώπινο ον είναι ένα ενιαίο σύνολο που ενεργεί …μέσα από τρία ξεχωριστά επίπεδα: το διανοητικό, το συγκινησιακό και το σωματικό»[32]. «…πάντα όμως υπάρχει μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ των τριών επιπέδων»[33].
«Το διανοητικό επίπεδο είναι το πιο σημαντικό για την ύπαρξη ενός ατόμου»[34]. «Το συγκινησιακό επίπεδο έρχεται δεύτερο σε σπουδαιότητα μετά το διανοητικό. Αυτό το επίπεδο είναι άρρωστο στο βαθμό που το άτομο εκφράζει αρνητικά συναισθήματα, όπως ζήλεια, φθόνο, αγωνία, φανατισμό, μελαγχολία…Σε διαταραχές αυτού του επιπέδου ανήκουν το άγχος, η αγωνία, η νευρικότητα, οι φόβοι, οι φοβίες και η κατάθλιψη… Το σωματικό επίπεδο και τα όργανά του έχουν τη μικρότερη σπουδαιότητα για το ανθρώπινο ον»[35]. «Σημεία ή συμπτώματα ενός νοσογόνου ερεθίσματος εμφανίζονται σε ένα ή περισσότερα από τα τρία επίπεδα της ανθρώπινης ύπαρξης»[36].
«…Ένα πολύ βαθιά εδραζόμενο ένστικτο στα ανθρώπινα όντα είναι…η πνευματική ἐπιβίωση. Εάν αυτό διαταραχθεί, εάν αυτό ματαιωθεί, τότε αναπτύσσονται συμπτώματα. Βλέπεις όλοι είμαστε αδύναμοι. Χρειαζόμαστε αυτό το σύνδεσμο με το Θεό, άσχετα σε ποια θρησκεία ανήκουμε. Χρειαζόμαστε αυτό το σύνδεσμο, και υπάρχει μία επείγουσα ανάγκη γι’ αυτό το σύνδεσμο, για να καταστήσει δυνατή την επιβίωσή μας πέραν από τον κόσμο αυτό»[37].
β. «Ζωτική δύναμη»
«Κάποια ζωοποιός δύναμη ή αρχή μπαίνει στον οργανισμό τη στιγμή της σύλληψης, κατευθύνει όλες τις λειτουργίες της ζωής και κατόπιν φεύγει την ώρα του θανάτου»[38]. «Η ζωτική δύναμη είναι μία ενέργεια που κατευθύνει ολόπλευρα τις εκδηλώσεις της ζωής στον οργανισμό…Αντιδρά προσαρμοστικά στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, ζωογονεί το συγκινησιακό κόσμο του ατόμου, γεννά τις σκέψεις και τη δημιουργικότητα, ρυθμίζει την έμπνευση…Η βιταλιστική σχολή πίστευε ότι αυτή η ζωτική δύναμη συνδέει το άτομο με την υπέρτατη Αρμονία του Σύμπαντος»[39].
«Η ζωτική δύναμη περιλαμβάνει οπωσδήποτε μία μεγάλη ποικιλία λειτουργιών. Ονομάζουμε «αμυντικό μηχανισμό» εκείνη την πλευρά που επιτυγχάνει την ισορροπία σε καταστάσεις ασθένειας. Το πεδίο δράσης του περιλαμβάνει και τα τρία επίπεδα του οργανισμού, είναι συστατικό μέρος της ζωτικής δύναμης[40].
Οι ιδιότητες της ζωτικής δύναμης ή «στοιχειώδους ουσίας», κατά τον J.T.Kent είναι οι ακόλουθες: «Α. Είναι προικισμένη με μορφοποιητικό νου…ενεργώντας με ευφυή τρόπο Β. Διαπερνά το σύνολο της υλικής υπόστασης…Γ) Οποιαδήποτε κίνηση οφείλεται στη στοιχειώδη ουσία…Η ζωτική ουσία…είναι δημιουργική, διαρκώς οικοδομεί και ανοικοδομεί το σώμα»[41].
«…όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί παίρνουν ζωή από μια “ενυπάρχουσα ενέργεια” (ζωτική δύναμη), η οποία όταν διαταράσσεται, οδηγεί στην αρρώστια και όταν διεγείρεται θετικά οδηγεί στην υγεία»[42]. «Η Ομοιοπαθητική είναι μία συστηματική μέθοδος διέγερσης της ζωτικής δύναμης του οργανισμού, προκειμένου να θεραπεύσει την αρρώστια»[43]. «Η ασθένεια, είναι πάντα από τη φύση της πρωταρχικά υπόθεση ενεργειακή, όπως και η ανάρρωση, και για να υπάρξει θεραπεία πρέπει να επέλθει μία κατάσταση ισορροπίας σε δυναμικό επίπεδο»[44]. «Αυτή τη δύναμη που κάνει τη διαφορά μεταξύ νεκρού και ζωντανού οργανισμού ο Χάνεμαν ονόμασε ζωτική δύναμη»[45].
«Η ιδέα της ύπαρξης μιας ευφυούς ζωτικής δύναμης, η οποία διαπερνά τον ανθρώπινο οργανισμό και αποτελεί ενδεχομένως ένα πεδίο όμοιο ή ανάλογο με το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο ανοίγει νέες προοπτικές για τη θεραπευτική και μπορεί πραγματικά να οδηγήσει στην εποχή της ενεργειακής ιατρικής»… περαιτέρω, διατυπώνεται «η υπόθεση ότι η συμπεριφορά της ζωτικής δύναμης είναι ανάλογη με τη συμπεριφορά των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων»[46].
«Το επίπεδο της ζωτικής δύναμης του ανθρώπινου οργανισμού θεωρείται σαν το δυναμικό πεδίο που επηρεάζει ταυτόχρονα όλα τα επίπεδά του και σε διαφορετικούς ρυθμούς αρμονίας και ισχύος»[47]. «Όταν ο οργανισμός εκτίθεται σ’ ένα ερέθισμα, είτε νοσογόνο είτε θεραπευτικό, το πρώτο που συμβαίνει είναι μια μεταβολή της δονητικής συχνότητας στο δυναμικό πεδίο».
«Η ζωτική δύναμη είναι συνώνυμη του ηλεκτροδυναμικού πεδίου του σώματος και συνεπώς υπόκειται στις γενικές αρχές της φυσικής…το πεδίο αυτό καθορίζεται από όρους κυμάτων»[48]. «Το πλάτος είναι μέτρο της πραγματικής δύναμης που περιέχεται στο κύμα»[49] και «Η δύναμη (ή ενέργεια) του κύματος (ή πεδίου) είναι ανάλογη τόσο με το πλάτος όσο και με τη συχνότητα»[50]. «Το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο του ανθρωπίνου σώματος μπορεί να θεωρηθεί ως το δυναμικό επίπεδό του». «Το δυναμικό επίπεδο είναι το επίπεδο της ίδιας της ουσίας της ζωής…διαπερνά όλα τα άλλα επίπεδα, προϋπάρχει αυτών και δρα μέσα από αυτά. Έχει με το σώμα την ίδια ακριβώς σχέση που έχουν τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία με την ύλη»[51]. Στην πραγματικότητα ταυτίζεται ὑπό τοῦ συγγραφέως το ἠλεκτρομαγνητικό πεδίο με τη «ζωτική δύναμη». «Ο Χάνεμαν γράφει στο Organon Ιατρικής ότι η ζωτική δύναμη είναι εκείνη που πρωταρχικά διαταράσσεται από τη δυναμική επίδραση ενός νοσογόνου παράγοντα πάνω στον οργανισμό»[52].
«Όταν αρρωσταίνει ο οργανισμός, το πρώτο που διαταράσσεται είναι το δυναμικό-ηλεκτρομαγνητικό πεδίο του σώματος και στη συνέχεια δραστηριοποιείται ο αμυντικός μηχανισμός»[53].
γ. Περί των «μιασμάτων»
Ἡ τρίτη μεγάλη συμβολή τοῦ Χάνεμαν στην Ἰατρική εἶναι, κατά τους «ὁμοιοπαθητικούς», ἡ θεωρία του περί τῶν «μιασμάτων»[54]. «Το μίασμα είναι μια προδιάθεση για τη χρόνια ασθένεια, η οποία προδιάθεση υπόκειται στις οξείες εκδηλώσεις της αρρώστιας και η οποία 1) διαβιβάζεται από γενιά σε γενιά και 2) μπορεί να επηρεαστεί ευεργετικά από το αντίστοιχο nosode, το οποίο έχει παρασκευαστεί ή από παθολογικούς ιστούς ή από το κατάλληλο φάρμακο ή από εμβόλιο»[55].
«Το βασικό μίασμα που βρισκόταν κάτω από την πλειονότητα των χρόνιων νοσημάτων, ο Χάνεμαν το ονόμασε «ψώρα» (Psora). To θεωρούσε ως μία βασική αδυναμία που επιβαρυνόταν από τις κατασταλτικές θεραπείες της συμβατικής ιατρικής, οι οποίες επιφανειακά μόνο καταπίεζαν το εξάνθημα χωρίς να θεραπεύουν την προδιάθεση»[56]
«Ὁ καρκίνος, ο διαβήτης, η ψύχωση, κ.λ.π. μπορούν να προέλθουν από το τελευταίο στάδιο οποιουδήποτε μιάσματος ή από οποιοδήποτε συνδυασμό αυτών»[57]. «Συνηθισμένη πηγή μιασμάτων αποτελούν οι σοβαρές ασθένειες, όπως ο καρκίνος ή η φυματίωση»[58]. «Μία άλλη πηγή μιασμάτων αποτελούν οι εμβολιασμοί και τα ισχυρά φάρμακα που συνταγογραφούνται συχνά από συμβατικούς γιατρούς… Ιατρογενή μιάσματα δημιουργούνται από εμβόλια, από την κορτιζόνη, από μείζονα νευροληπτικά, από αντιβιοτικά και άλλα ισχυρά χημικά φάρμακα»[59].
δ. «Ζωτική δύναμη» και «ομοιοπαθητική» θεραπευτική προσέγγιση
Σύμφωνα με τους διδασκάλους τῆς «ομοιοπαθητικής», η δραστηριοποίηση του αμυντικού μηχανισμού γίνεται στο «δυναμικό επίπεδο» (το οποίο ταυτίζουν με τη «ζωτική δύναμη»)· κατ’ αυτούς, λοιπόν, «είναι φανερό ότι η λογικότερη θεραπευτική ενέργεια θα ήταν να ενδυναμώσουμε αυτό το επίπεδο»[60].
Η καλύτερη θεραπευτική προσέγγιση είναι «ο θεραπευτικός παράγοντας να επιδράσει κατ’ ευθείαν στο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο και έτσι να ενδυναμώσει άμεσα τον αμυντικό μηχανισμό… Η δυσκολία που υπάρχει εδώ είναι να βρεθούν παράγοντες που να μπορούν να δρουν κατ’ ευθείαν στο δυναμικό επίπεδο. Σήμερα, μόνο τρεις τέτοιες θεραπευτικές μέθοδοι είναι πλατιά γνωστές. Μία είναι ο βελονισμός…»[61]. «Μια άλλη θεραπευτική μέθοδος που μπορεί να επηρεάσει άμεσα το δυναμικό επίπεδο είναι η «δι’ επιθέσεως των χειρών» από ένα υψηλής πνευματικής στάθμης άτομο. Μ’ αυτό δεν εννοούμε τη συνήθη ψυχοθεραπεία, τη θεραπεία διά της πίστεως ή τα μασάζ· όλα αυτά επηρεάζουν τη ζωτική δύναμη μόνο έμμεσα, μέσω ενός από τα τρία επίπεδα. Η «επίθεση των χειρών» από ένα υψηλής πνευματικής στάθμης άνθρωπο, που είναι στην πραγματικότητα κανάλι παγκοσμίων ενεργειών, μπορεί άμεσα να ενδυναμώσει τον αμυντικό μηχανισμό και ως εκ τούτου να επιφέρει μακροχρόνια θεραπεία». Η τρίτη θεραπευτική μέθοδος με την οποία διεγείρεται άμεσα το δυναμικό επίπεδο είναι δια της χορηγήσεως ομοιοπαθητικά δυναμοποιημένου φαρμάκου.
ε. Η άποψη της «Ομοιοπαθητικής» για τον τρόπο δράσης των «ομοιοπαθητικών» φαρμάκων
«Ο Χάνεμαν ανακάλυψε ότι σε κάθε ουσία στη φύση υπάρχει κρυμμένη κάποια εσωτερική ζωή»[62]. Ὁ ίδιος υποστηρίζει ότι όλες οι ουσίες μπορούν να παράγουν συμπτώματα, εάν κάποιος παίρνει αυτές σε αρκετή ποσότητα[63]. «Για να έχουμε θεραπευτικά αποτελέσματα που θα διαρκέσουν, …πρέπει να ελευθερώσουμε την ενέργεια που περιέχεται μέσα στην ουσία με ένα τέτοιο τρόπο, που να μπορεί (η ουσία) πιο εύκολα να επιδράσει στο δυναμικό επίπεδο του οργανισμού. Σ’ αυτό το σημείο ο Χάνεμαν έδωσε τη δεύτερη εμπνευσμένη προσφορά του στην Ιατρική, εισάγοντας την τεχνική της δυναμοποίησης. Ακόμη και σήμερα δεν ξέρουμε πώς ακριβώς έφτασε ο Χάνεμαν στην τεχνική αυτή, αν προήλθε με την προηγούμενη ενασχόλησή του με τη Χημεία ή από καθαρά θεία έμπνευση[64]. «Τότε, με κάποιο τρόπο που δεν ξέρουμε, έφθασε στην τεχνική να προσθέτει κινητική ενέργεια στα διαλύματα με το “τράνταγμα” ή τη δόνηση. Αυτό το συνδυασμό δόνησης και διαδοχικής αραίωσης, ο Χάνεμαν τον ονόμασε “δυναμοποίηση”»[65].
«Με κάποιο τρόπο οι επαναλαμβανόμενες διαλύσεις και δονήσεις των ομοιοπαθητικών φαρμάκων απελευθερώνουν ένα μεγάλο ποσό ενέργειας που ενυπάρχει στο εσωτερικό της ουσίας»[66] …Οι δονήσεις θα πρέπει να μεταβιβάζουν κάποια ενέργεια από την αρχική στην ουδέτερη ύλη του διαλύματος»[67]. Τον Χάνεμαν απασχολούσε το γεγονός ότι τα φάρμακα που διέλυε μπορούσαν να θεραπεύσουν μόνον αν ήταν «δυναμοποιημένα» και δεύτερον ότι από τη στιγμή που ήταν «δυναμοποιημένα», δεν ήταν απαραίτητο να περιέχουν ούτε ίχνος της αρχικής ουσίας»[68]. «Η ακριβής παρατήρηση ήταν ότι όσο περισσότερο η ουσία σείεται (δονείται) και αραιώνεται, τόσο μεγαλύτερο είναι το θεραπευτικό αποτέλεσμα, ενώ συγχρόνως μηδενίζεται η τοξική επίδρασή της»[69].
«Απ’ ό,τι είναι γνωστό, δεν έχει βρεθεί μέχρι τώρα η εξήγηση του φαινομένου αυτού από τη σύγχρονη Φυσική ή Χημεία. Φαίνεται πως κάποιος καινούργιος τύπος ενέργειας απελευθερώνεται μ’ αυτή την τεχνική. Η ενέργεια που εμπεριέχεται σε συμπυκνωμένη μορφή στην αρχική ουσία, με κάποιο τρόπο απελευθερώνεται και μεταφέρεται στα μόρια του διαλύματος. Αφού η αρχική ουσία δεν υπάρχει πια, η ενέργεια που απομένει στο διαλύτη μπορεί συνέχεια να ενισχύεται επ’ άπειρον. Τα μόρια του διαλύτη έχουν «πάρει» πάνω τους την ενυπάρχουσα ενέργεια της αρχικής ουσίας…ξέρουμε πια ότι η θεραπευτική ενέργεια διατηρεί τη “δονητική συχνότητα” της αρχικής ουσίας, η οποία όμως έχει ενδυναμωθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε είναι ικανή να διεγείρει ικανοποιητικά το δυναμικό επίπεδο του ασθενούς και να επιφέρει θεραπεία»…Ο Νόμος των Ομοίων μας δίνει τη δυνατότητα να ταιριάξουμε τη δονητική συχνότητα πρακτικά οποιασδήποτε ουσίας του περιβάλλοντος, με εκείνη των ασθενών»[70]. «Με κάποιο άγνωστο τρόπο η ισχύς του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου της αρχικής ουσίας μεταδίδεται στα μόρια του διαλύτη, χωρίς όμως να αλλάζει η δονητική συχνότητα»[71].
«Στην Ομοιοπαθητική ο συντονισμός αυτός χρησιμοποιείται ως θεραπευτική αρχή»[72].
στ. Απόδειξη ουσίας-Proving (πειραματισμός με τον οποίον αναδεικνύεται η «προσωπικότητα» της ουσίας)
«Για να επηρεάσουμε άμεσα το δυναμικό επίπεδο πρέπει να βρούμε μια ουσία αρκετά όμοιας συχνότητας με τη δονητική συχνότητα του δυναμικού επιπέδου, ώστε να επιτύχουμε συντονισμό. Εφ’ όσον η δονητική συχνότητα του δυναμικού επιπέδου γίνεται αντιληπτή σε μας μόνο με τα συμπτώματα και τα σημεία του ασθενούς, είναι λογικό να πρέπει να ψάξουμε να βρούμε μία ουσία, η οποία να μπορεί να δημιουργεί στον υγιή οργανισμό παρόμοιο σύνολο συμπτωμάτων και σημείων. Η παρόμοια δονητική συχνότητα μιας τέτοιας ουσίας, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στη συνισταμένη δονητική συχνότητα του πάσχοντα, μπορεί βάσει του συντονισμού, να ενισχύσει αφάνταστα τον αμυντικό μηχανισμό[73]. Αυτή η γνώση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της Ομοιοπαθητικής επιστήμης: Similia similibus curentur, όπως είχε τονίσει ο Χάνεμαν[74]. Έτσι ο Χάνεμαν κατέληξε στην ιδέα ότι μια ουσία, η οποία μπορεί να δημιουργήσει συμπτώματα σ’ ένα υγιές άτομο, μπορεί τα ίδια συμπτώματα να τα θεραπεύσει στον άρρωστο»[75].
«Ο σκοπός της διεξαγωγής proving μιας ουσίας είναι να καταγραφεί το σύνολο των νοσηρών συμπτωμάτων που δημιουργεί η ουσία αυτή σε υγιή άτομα· αυτό το σύνολο θα αποτελεί κατόπιν τις θεραπευτικές ενδείξεις, για να συνταγογραφηθεί η θεραπευτική αυτή ουσία στο άρρωστο άτομο»[76].
«Στο proving εισάγουμε στον οργανισμό μια ουσία σε ικανή πυκνότητα ώστε να τον ενοχλήσει και να κινητοποιήσει τον αμυντικό μηχανισμό του, ο οποίος δημιουργεί ένα φάσμα συμπτωμάτων και από τα τρία επίπεδα του οργανισμού. Αυτό το φάσμα των συμπτωμάτων χαρακτηρίζει την ιδιόμορφη και ατομική φύση της ουσίας που χορηγήθηκε»[77].
«Με τα provings αποκτάται μια αίσθηση της «ουσίας» ή της «ψυχής» του φαρμάκου[78] ή της «προσωπικότητας» του φαρμάκου, κατά τον Kent[79]. «Αφού όλες οι ουσίες διαθέτουν χαρακτηριστικά ηλεκτρομαγνητικά πεδία, καθήκον του ομοιοπαθητικού είναι να βρει εκείνη την ουσία της οποίας ο «ρυθμός ταλάντωσης» ταιριάζει περισσότερο σ’ εκείνον του ασθενούς κατά τη διάρκεια της αρρώστιας του»[80]. «Ένας προχωρημένος γιατρός έχει κατανοήσει τόσο βαθιά την “ουσία” των φαρμάκων, ώστε να ταιριάζει απόλυτα και άμεσα την “ψυχή” του ασθενούς με την “ψυχή» του φαρμάκου»[81]. «Κάθε ουσία (πέτρα ή ένα όργανο του ανθρώπινου σώματος) δονείται εύκολα σε κάποια χαρακτηριστική συχνότητα ή φάσμα συχνοτήτων»[82] και «χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη συχνότητα συντονισμού»[83]. «Το φάρμακο και η αρρώστια μπορεί να εννοηθεί ότι έχει την ίδια συχνότητα συντονισμού»[84].
ζ. «Ομοιοπαθητική» Θεραπευτική
Πιστεύεται ότι «η θεωρητική κατανόηση της Ομοιοπαθητικής είναι απολύτως απαραίτητη για την ορθή εκτίμηση μιας περίπτωσης»[85]. Ο συγγραφεύς των βιβλίων μας δίνει την πληροφορία ότι κάποτε ήταν στο Ομοιοπαθητικό Κολλέγιο στην Καλκούτα[86].
Όπως ελέχθη ανωτέρω, με κατάλληλα provings έχει αποκτηθεί «μια αίσθηση της «ουσίας» ή της «ψυχής» του φαρμάκου[87] ή της «προσωπικότητας» (κατά τον Kent[88]) του φαρμάκου, και έχει δημιουργηθεί η «ομοιοπαθητική φαρμακολογία».
Τοιουτοτρόπως, σύμφωνα πάντοτε με την εμπειρία των ομοιοπαθητικών, από τα αντίστοιχα provings σε υγιείς μετά τη χορήγηση διαφόρων ουσιών, παρατηρούνται συμπτώματα διανοητικά, συγκινησιακά και σωματικά. Με βάση την ανωτέρω εμπειρία και το βασικό νόμο της «Ομοιοπαθητικής» -Similia similibus curentur- χορηγούνται «δυναμοποιημένες» οι αντίστοιχες ουσίες («ομοιοπαθητικά φάρμακα») για θεραπεία των αντίστοιχων συμπτωμάτων επί ασθενών.
Τα «ομοιοπαθητικά» φάρμακα προέρχονται από ορυκτά, φυτά, νοσούντες ιστούς[89].
Αντίθετη άποψη για τις θεραπευτικές δυνατότητες της Ομοιοπαθητικής έχει οπωσδήποτε η κλασική, συμβατική Ιατρική, η οποία διά του παγκοσμίως γνωστού ιατρικού Περιοδικού Lancet (vol. 366, Issue 9487, 27 August – 2 Sept 2005, σελ. 690 και 705-706) απεφάνθη ότι δεν ωφελεί η ομοιοπαθητική θεραπευτική και ότι τα κλινικά της αποτελέσματα είναι όπως τα αποτελέσματα των εικονικών φαρμάκων (placeboeffect).
Συμπερασματικώς, οι διδάσκαλοι της «Ομοιοπαθητικής» πιστεύουν ότι «η ομοιοπαθητική …ασχολείται όχι μόνο με τη φυσική αλλά και την πνευματική ανέλιξη του ανθρώπου –η ομοιοπαθητική σώζει πραγματικά ψυχές με αυτό τον τρόπο… Η ομοιοπαθητική μέσα από αυτή τη διαδικασία βοηθά τον άνθρωπο να έλθει σε επαφή με τον Θεό»[90].
Χαρακτηριστικά είναι και όσα αναφέρει ο Σεπτός Ποιμενάρχης μας σε άρθρο στην εφημερίδα ΑΛΗΘΕΙΑ περί της Ομοιοπαθητικής. Προκειμένου ο Επίσκοπός μας να αφυπνίσει τον πιστό λαό του Θεού, μεταξύ των άλλων, αναφέρει τα εξής: H ομοιοπαθητική ως θεραπευτική μέθοδος σε καμμία ιατρική Σχολή της Πατρίδος μας, αλλά, απ’ όσα γνωρίζω, και σε καμμία χώρα του πολιτισμένου κόσμου δεν διδάσκεται, αλλ’ ούτε δίδεται τοιαύτη ειδικότητα εις ιατρούς. Δια τούτο τα γραφόμενα περί «εναλλακτικού Νόμπελ» είναι εφεύρεση επιτηδείων προς παραπλάνησιν αφελών αρρώστων συνανθρώπων μας. Γι’ αυτό συνιστούμε στους πιστούς να μην έχουν καμμία σχέση με τις ομοιοπαθητικές και τις άλλες αμφιβόλου αποτελέσματος διαφημιζόμενες μεθόδους θεραπείας, αλλά για τις ασθένειές των να εμπιστεύονται τους ανεγνωρισμένους ιατρούς, που χρησιμοποιούν τα δεδομένα της παγκοσμίως αναγνωριζομένης ιατρικής επιστήμης και να μη επιστρέψουν εις «τα ασθενή και πτωχά στοιχεία» του πεπτωκότος άνθρωπου (Γαλάτας Δ’ 8-11).
Περί βελονισμού
Οι του Κλασικού Κινεζικού Βελονισμού των παλαιότερων εποχών, ασπάζονταν την ύπαρξη των «13 Κουέι». Δηλαδή των «κακών δαιμόνων», τους οποίους έπρεπε να ξοντώσουν με τις βελόνες, εισάγοντάς τις στα «13 Χουέ» (δηλαδή στα «13 σημεία» εισόδου αυτών των «δαιμόνων» στον οργανισμό) για να θεραπεύουν έτσι τους αρρώστους.
Αργότερα, όταν στην Κίνα ενστερνίσθηκαν το φιλοσοφικό σύστημα του Ταοϊσμού, προέκυψε ο Παραδοσιακός Κινεζικός Βελονισμός, με τα Γιν και τα Γιανγκ ως τους δύο «ενεργειακούς πόλους». Τον Γιν ως τον αρνητικό και τον Γιανγκ ως τον θετικό πόλο. Οι οποίοι και αποτελούν τις δύο βασικές «Αρχές» της μυθικής φιλοσοφίας του Ταοϊσμού. Κατά τον οποίο, αυτές οι δύο «αρχές» δημιουργούν τον Ουρανό (είναι ο «Πατέρας»), τη Γη (είναι η «Μητέρα») και τον Άνθρωπο (είναι ο «Υιός»), ο οποίος κατά τον Ταοϊσμό «κινείται» μεταξύ Ουρανού και Γης. Οι δύο αυτές «αρχές» Γιν και Γιανγκ βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ τους, αλλά και σε συνεργασία, χάρη στο Μεγάλο Νόμο του Τάο, που είναι η «Τρίτη Αρχή». Η οποία συγκροτείται από την ποσοστιαία συμμετοχή του Γιν και του Γιανγκ, για να συναποτελέσουν το «Όλον».
Απ’όπου, «ολιστικός» και ο Βελονισμός. Αυτά αποτελούν τη φιλοσοφία του.
Το πώς γίνεται η διάγνωση των νόσων, το πώς αναγνωρίζεται το πάσχον όργανο (από την ποιότητα των 24 ποικιλιών του σφυγμού, όπως ισχυρίζονται, και από τις μεταβολές στη χροιά διαφόρων περιοχών του προσώπου), όπως και το πώς γίνεται η πρόγνωση για την αρρώστια, αλλά και η πρόβλεψη για μια θανατηφόρα έκβαση της κάθε αρρώστιας, είναι πολύ πέρα από τις δυνατότητες του χρόνου είτε για ένα άρθρο είτε για μία συνοπτική μελέτη. Υπάρχει άλλωστε γι’αυτά, βιβλίο ολόκληρο. Είναι το 3ο βιβλίο της «Ιεράς Βίβλου» του Βελονισμού (Βλ.6, 27).
Τα «σημεία» του βελονισμού για την κάθε ασθένεια είναι διαφορετικά, ανάλογα και με τις ώρες της ημέρας, τις εποχές του έτους, τα καιρικά φαινόμενα και πολλούς άλλους παράγοντες.
Αρχικώς ήταν 13, όσοι δηλαδή και οι «κακοί δαίμονες» -τα «Κουέι»- για την πρόκληση των διαφόρων ασθενειών. Έγιναν αργότερα 365 (όσες είναι οι ημέρες του έτους) και ήδη αριθμούνται σε περισσότερα από 3.500. Τα οποία κατανέμονται σε 12 θεωρητικούς «μεσημβρινούς» (όσοι και οι μήνες του έτους). Χωρίς όμως ουδεμία σχέση των «μεσημβρινών» αυτών με την ανατομική θέση ή την πορεία των νεύρων. Όπως και, χωρίς ουδεμία οργανική υπόσταση συσκευών υποδοχής ερεθισμάτων στα σημεία του βελονισμού, αλλά και χωρίς τις οποιεσδήποτε μεταβολές, είτε φυσιολογικές, είτε φυσικοχημικές, είτε φυσικοηλεκτρικές, στα σημεία του βελονισμού.
Οι θεωρίες προς ερμηνεία της δράσεως του βελονισμού διαδέχονται η μία την άλλη, αφ’ότου οι Δυτικοί Βελονιστές αποστασιοποιήθηκαν από τον Κλασικό Κινέζικο Βελονισμό. Και, με την «άνθιση του ηλεκτρισμού τον 19ο αιώνα», πέρασαν στις διάφορες θεωρίες ερμηνείας του βελονισμού δια του ηλεκτρισμού, και προοδευτικώς στην εφαρμογή του «ηλεκτροβελονισμού». Αργότερα ανέπτυξαν τη θεωρία της «Διαδερμικής Νευρικής Διέγερσης» (Transcutaneous Nerve Stimulation –T.N.S. ή «τενς», από τα αρχικά των λέξεων αυτών στην αγγλική), εισάγοντας λεπτές πλέον βελόνες στο δέρμα.
Τελευταίως επενόησαν την «νευρωνική θεωρία», με τη λειτουργία τωννευρομεταβιβαστών. Διατηρούν όμως και με αυτήν τα ίδια ακριβώς βελονιστικά σημεία, κατατεταγμένα και πάλι στους ίδιους 12 θεωρητικούς «μεσημβρινούς». Το πώς εκτελείται ο βελονισμός και το πώς ερμηνεύουν αυτά τα οποία επιδιώκουν δια του βελονισμού, για την περιγραφή τους χρειάζεται και γι’αυτά άλλο ένα βιβλίο.
Τα αποτελέσματα της βελονιστικής θεραπευτικής, εκτιμώμενα με επιστημονικές μεθόδους αξιολογήσεως, δεν είναι ανώτερα από εκείνα με τα εικονικά φάρμακα, ή placebo, ή ψευδο-φάρμακα. Κατά την Επιστημονική Ιατρική μάλιστα, τα αποτελέσματα της θεραπευτικής αυτής είναι προϊόν αυθυποβολής ή της προσδοκίας, δηλαδή περισσότερο της ελπίδας ιάσεως. Επικαλούνται τελευταίως και τις ενδομορφίνες. Χρειάζονται όμως και γι’αυτές, οι κατάλληλες και επαρκείς αποδείξεις.
Τα προβλήματα τα οποία δημιουργούνται με το Βελονισμό, έχουν πρωτοπεριγραφεί από το διάσημο της εποχής του βελονιστή Πιεν Τσιουεν (403-321 π.Χ.) στο βιβλίο του Nan King, με τα 81 «Δυσχερή Προβλήματα του Βελονισμού» (Μετάφραση Φ.Π. Ρώσση, εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 1995). Το περισσότερο όμως ενδιαφέρον με το βελονισμό, είναι στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι βελονιστές ασχολούνται π.χ. μόνον με την αντιμετώπιση του πόνου (κυρίως, άλλωστε με αυτόν) χωρίς να μελετούν τονάρρωστο για την ανεύρεση της αιτίας του πόνου, και χωρίς να ασχολούνται με την αντιμετώπιση της αρρώστιας η οποία προκαλεί τον πόνο (ή κάποιο άλλο ενόχλημα, π.χ. μία ζάλη, έναν ίλιγγο και διάφορα άλλα). Στις περιπτώσεις αυτές η ασθένεια παραμελείται και, ανεξέλεγκτη πλέον, συνεχίζει την πορεία της, με προφανείς τους κινδύνους για την υγεία και τη ζωή του αρρώστου. Είναι ένα γεγονός το οποίο μπορεί να συμβεί με τους «πρακτικούς» βελονιστές οι οποίοι δεν είναι γιατροί. Και είναι γνωστό ότι ο Βελονισμός δεν ασκείται μόνον από γιατρούς. Ο οποιοσδήποτε μπορεί να δηλώσει Βελονιστής. Και στην Ελλάδα, πολλοί από τους βελονιστές είναι πρακτικοί, δηλαδή μη γιατροί. Έτσι και αναφέρθηκαν κατηγορίες εις βάρος βελονιστών για «αγυρτεία, απάτη, τσαρλατανισμό και κομπογιανιτισμό».
Οι βελονιστές του Κλασικού και Παραδοσιακού Κινεζικού Βελονισμού υποστηρίζουν ότι, με τις βελόνες τους «συνδέουν την παγκόσμια ενεργειακή δύναμη» με την διαταραγμένη εσωτερική ζωτική δύναμη των Γιν και των Γιανγκ του αρρώστου, η οποία κατ’αυτούς συνιστά την αρρώστια. Και, για να τον θεραπεύουν, ενεργούν ως «δίαυλος», ως οι μεσάζοντες (Medium).
Ο Παραδοσιακός Κινεζικός Βελονισμός όμως, θεμελιωμένος στον Ταοϊσμό, στην πρακτική εφαρμογή του, έχει άμεση σχέση με τις Ινδουιστικές Θρησκείες.
Ο Βελονισμός επιβλήθηκε στην Κίνα προ αρχαιοτάτων χρόνων, από τον μυθικό Αυτοκράτορα Χοάνγκ Τι (Hoang Ti), τον επιλεγόμενο και «Κίτρινο Αυτοκράτορα». Ο οποίος, στο διάγγελμά του, έλεγε και το εξής: «Θέλω από εδώ και εμπρός, αντί για τα διάφορα γιατροσόφια, να χρησιμοποιούνται μόνο βελόνες από μέταλλο, για να επαναφέρουν την υγεία στον άρρωστο λαό μου». Στον «Κίτρινο Αυτοκράτορα» αποδίδεται και το βιβλίο Νέι Κινγκ (Nei King) η «Ιερά Βίβλος» του Βελονισμού.
Ο Βελονισμός λοιπόν, θεμελιωμένος πάνω στη φιλοσοφία του Ταοϊσμού των Κινέζων, η οποία έχει αναχθεί σε θρησκεία με προεκτάσεις και σε διάφορες Ινδουϊστικές θεότητες, θα πρέπει να ενδιαφέρει άμεσα την Εκκλησία μας, για την προστασία των πιστών της από ολισθήματα[91]. Κριτική χριστιανική θεώρηση
Οι εκφραστές των λεγομένων «εναλλακτικών θεραπειών» ή της Ολιστικής Ιατρικής παρουσιάζονται ως φυσιολάτρες και καλούν τους ανθρώπους, για να αποκτήσουν υγεία και μακροζωία, να επιστρέψουν πίσω στους «Φυσικούς Νόμους» και να εναρμονισθούν με αυτούς. Κάθε παραβίαση των «Φυσικών Νόμων», όπως τους διδάσκει η νέα τάση, θεωρείται θανάσιμη αμαρτία. Σύνθημά τους είναι: «Θεός και Φύσις – Νόσων Λύσις». Μερικοί μάλιστα που ασχολούνται με αυτές τις μεθόδους προσπαθούν σ’ αυτές τις θέσεις να δώσουν ένα ορθόδοξο χαρακτήρα και να τις συμβιβάσουν με την Ευαγγελική και Πατερική πίστη της Εκκλησίας μας.
Η Ορθοδοξία, έχοντας πλήρη επίγνωση των ορίων μεταξύ ακτίστου Θεού και κτιστής δημιουργίας, δεν θεοποιεί και δεν αυτονομεί τον κόσμο, τη φύση, πράγμα που κάνει η ειδωλολατρία, ο αποκρυφισμός, η ολιστική «ιατρική» και οι εναλλακτικές μέθοδοι «θεραπείας».
Ο Ορθόδοξος Χριστιανός κάνοντας σαφή διάκριση ανάμεσα στον Δημιουργό και στα δημιουργήματα δεν ειδωλοποιεί τη φύση, ούτε και τον εαυτό του. Δεν ελπίζει ότι με την «ταύτισή» του με την φύση θα εξελιχθεί ή θα αποκτήσει υγεία, δύναμη, σοφία, ευτυχία, μακροζωία. Δεν αναζητεί μέσα σ’ αυτήν κάποιες απόκρυφες υπερβατικές δυνάμεις πιστεύοντας ότι με την «ενεργοποίησή» τους θα λύσει όλα του τα υπαρξιακά προβλήματα. Η ελπίδα τού Χριστιανού είναι στον Τριαδικό Θεό, ο οποίος μας εδημιούργησε από την αρχή «κατ’ εικόνα» Του με σκοπό το «καθ’ ομοίωσιν» (Γέν. α’, 26) και όχι στα δημιουργήματα. Σκοπός τού πιστού δεν είναι να αναζητήσει μέσα από τους «Φυσικούς Νόμους» και τα κτιστά την υγεία και τη μακροζωία, αλλά την εν Χριστώ σωτηρία, ακόμα και μέσα από την ασθένεια τού σώματος, όπως και ο Απόστολος Παύλος, αλλά και τόσοι άλλοι άγιοι της Εκκλησίας μας.
Ο σκοπός δεν είναι ο άνθρωπος να στραφεί στη φύση και να «ταυτιστεί» με αυτήν, αλλά η φύση, η οποία μετά την πτώση και αυτή συστενάζει και οδυνάται, να ελευθερωθεί και να υποταχθεί «από της δουλείας της φθοράς εις την ελευθερίαν της δόξης των τέκνων τού Θεού» (Ρωμ. η’, ι8 – 23).
Η Εκκλησία μιλά συνεχώς γι’ αυτή την εν Χριστώ αλλαγή, που διαφέρει σαφώς και ουσιαστικά από την αλλαγή που επαγγέλονται όλα τα νεοφανή συστήματα σωτηρίας με αυτόματες και εύκολες διαδικασίες.
Η Εκκλησία δεν καταφεύγει στη φύση, για να θεραπεύσει τους ανθρώπους και να τους εναρμονίσει με τους λεγόμενους «Φυσικούς Νόμους» και τη φύση γενικά, αλλά χρησιμοποιώντας τα δημιουργήματα τού Θεού, χωρίς να τα απολυτοποιεί, τα εντάσσει μέσα στην πνευματική και λειτουργική ζωή της, ώστε και δια των ορατών στοιχείων, αγιάζοντάς τα, να μεταδώσει στους πιστούς την αόρατη και άκτιστη ενέργεια τού Θεού. Έτσι, με τα άγια Μυστήρια ο άρτος γίνεται Σώμα Χριστού, ο οίνος Αίμα Χριστού, το λάδι Άγιο Έλαιο, τα μύρα Άγιο Χρίσμα, το νερό της κτιστής δημιουργίας γίνεται νερό αγιασμού, ο άνθρωπος μέλος τού Σώματος τού Χριστού. Η Εκκλησία αξιοποιεί θετικά ολόκληρη την υλική δημιουργία. Τα πάντα τα θεωρεί καρπό της αγάπης τού Θεού, τα οποία έχουν ως τελικό σκοπό την εξυπηρέτηση της σωτηρίας τού ανθρώπου και όχι την εν τω κόσμω απόλαυσή τους.
Η φθορά και η θνητότητα, η ασθένεια, ο πόνος κ.τ.λ., ήρθαν μέσα στη ζωή τού ανθρώπου μετά την πτώση, είναι καρποί και αποτελέσματα της αμαρτίας τού Αδάμ. Αμέσως μετά την εκούσια παράβαση της εντολής τού Θεού, διότι αυτό είναι η πτώση, ο άνθρωπος απώλεσε τη θεία Χάρη και όλος ο οργανισμός του, όπως λένε οι Πατέρες, έγινε μία πληγή. Φόρεσε, σύμφωνα με την πατερική θεολογία, τους δερμάτινους χιτώνες. Έτσι, υπεισήλθε στη ζωή του ο θάνατος, ο πόνος, οι αρρώστιες κ.τ.λ. Όλα αυτά έγιναν γι’ αυτόν μία φυσική πλέον κατάσταση. Γι’ αυτό και ο Απόστολος Παύλος μιλά για το θέμα αυτό και μας λέγει ότι, «ώσπερ δι’ ενός ανθρώπου η αμαρτία εις τον κόσμον εισήλθε και δια της αμαρτίας ο θάνατος και ούτως εις πάντας ανθρώπους ο θάνατος διήλθεν» (Ρωμ. ε’, 12).
Πρέπει εδώ να τονίσουμε παρενθετικά ότι οι ασθένειες που έρχονται στο ανθρώπινο σώμα είναι αποτέλεσμα διαφόρων αιτιών, που έχουν όμως σχέση όλες με τη ζωή τού μεταπτωτικού ανθρώπου. Αν όμως δούμε τις ασθένειες από άλλη οπτική γωνία, μπορούν τότε να εξαγνίζουν και να σώζουν τον όλο άνθρωπο. Συνεπώς, η αρρώστια δεν έχει ως αιτία την απομάκρυνση τού ανθρώπου από τους «Φυσικούς Νόμους» και τη φυσική υγιεινή διατροφή, αλλά την φθαρείσα από την πτώση φύση που κουβαλά μέσα του.
Έτσι, εξηγείται και το γεγονός ότι όση υγιεινή διατροφή και αν κάνει κάποιος, σε όσες εναλλακτικές «θεραπείες» και αν καταφύγει, την ασθένεια και τον θάνατο δεν μπορεί να τα αποφύγει.
Ο Απόστολος Παύλος, στην Α’ Κορινθίους ιε’, μας λέγει ξεκάθαρα ότι η ελπίδα μας εν Χριστώ δεν είναι το πως θα ζήσουμε καλύτερα σ’ αυτή τη ζωή, αλλά πως μέσα από αυτή τη ζωή θα ζωοποιηθούμε εν τω Χριστώ. Γι’ αυτό και δεν καταργεί το θάνατο από τη ζωή μας, αφήνοντάς μας μέσα από αυτόν να προσδοκούμε την αιώνιο ζωή και να αγωνιζόμαστε γι’ αυτή. έτσι, ο θάνατος θα καταργηθεί ως ο τελευταίος εχθρός με τη Δευτέρα Παρουσία τού Κυρίου (Α’ Θεσ. δ’, 13 – ι8).
Οι θλίψεις στη ζωή μας δεν είναι κάτι το κακό, ούτε αξιολογούνται αρνητικά, γιατί η Ανάσταση τού Χριστού είναι μία πραγματικότητα. η τελική νίκη κατά των θλίψεων, ασθενειών και τού θανάτου είναι για τον Χριστιανό μία βεβαιότητα και πραγματικότητα. Οι Χριστιανοί δεν στηρίζονται και δεν αποβλέπουν σ’ αυτήν τη ζωή, αλλά προσδοκούν «ανάστασιν νεκρών και ζωήν τού μέλλοντος αιώνος».
Ο ίδιος ο Χριστός διαβεβαίωσε τους Μαθητές Του ότι μέσα στον κόσμο αυτό θα έχουν θλίψεις. Δεν τους υποσχέθηκε ανέσεις, χαρές κοσμικές, υγεία και μακροζωία. Παράλληλα όμως, τους ενέπνευσε και την βεβαία ελπίδα ότι Αυτός θα είναι ο τελικός νικητής των θλίψεων: «εν τω κόσμω θλίψιν έξετε αλλά θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμον» (Ιωάν, ιστ’, 33).
Οι ασθένειες, οι θλίψεις και γενικά οι δοκιμασίες στη ζωή, λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας, γίνονται το μέσον για να γνωρίσει ο άνθρωπος την αδυναμία του και να ταπεινωθεί, προφυλάσσοντας τον εαυτό του από την υπερηφάνεια, που διώχνει τη Χάρη τού Θεού.
Ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος έλαβε ιδιαίτερα πνευματικά χαρίσματα και δέχθηκε ουράνιες και ανεκλάλητες αποκαλύψεις από τον Χριστό, ήταν βαριά άρρωστος και παρακαλούσε τον Θεό να τον θεραπεύσει, όχι για να ζει μία πιο άνετη ζωή και να αποκτήσει μακροζωία, αλλά για να μπορεί να κηρύττει το Ευαγγέλιο της σωτηρίας στους ανθρώπους και να διακονεί το σχέδιο της Θείας Οικονομίας. Παρακάλεσε, λέγει, τρεις φορές τον Κύριο να τού σηκώσει την ασθένεια αυτή και ο Κύριος δεν τον θεράπευσε, αλλά τού έδωσε την απάντηση, που αποτελεί και το ορθόδοξο φρόνημα, για την αντιμετώπιση της ασθένειας: «Αρκεί σοί η χάρις μου. η γαρ δύναμίς μου εν ασθενεία τελειούται».
Το πιο συγκλονιστικό όμως, που αποτελεί και ένα ράπισμα πνευματικό στο φρόνημα των εκφραστών της εναλλακτικής «θεραπείας», είναι η στάση τού Αποστόλου Παύλου στην απάντηση αυτή τού Κυρίου: «Ήδιστα (ευχαρίστως) ούν μάλλον καυχήσομαι εν ταις ασθενείαις μου, ίνα επισκηνώση επ’ εμέ η δύναμις τού Χριστού διο ευδοκώ (=ευφραίνομαι) εν ασθενείαις, εν ύβρεσιν, εν ανάγκαις, εν διωγμοίς, εν στεναχωρίαις υπέρ Χριστού. όταν γαρ ασθενώ, τότε δυνατός ειμί» (Β’ Κορ. ιβ’, 9-1ο). Μάλιστα, μέσα από την αποδοχή της ασθένειας οδηγείται και στην πνευματική οικοδομή, αφού ο ίδιος ομολογεί ότι, «και τη υπερβολή των αποκαλύψεων ίνα μη υπεραίρωμαι (= υπερηφανεύομαι), εδόθη μοι σκόλοψ τη σαρκί» (Β’ Κορ. ιβ’, 7).
Έτσι σκέπτονται και έτσι αντιμετωπίζουν οι Χριστιανοί τις δοκιμασίες.χαίρονται και ταπεινώνονται μέσα από τις θλίψεις, γιατί επισκηνώνει μέσα τους η Χάρις τού Θεού, ενώ αντίθετα οι άλλοι χαίρονται και υπερηφανεύονται, γιατί με τα κτιστά φυσικά μέσα έχουν υγεία, ομορφιά και μακροζωία.
Στο σημείο αυτό τίθεται το ερώτημα κατά πόσο ο Χριστιανός πρέπει να ενδιαφέρεται για την υγεία τού σώματος του.
Το σώμα μας είναι «ναός τού Αγίου Πνεύματος» και μέσα σ’ αυτό κατοικεί ο Θεός και κατά συνέπεια είναι μέλος τίμιο και άγιο του Σώματος τού Χριστού (Ιωάν. στ’, 53 56. Εφεσ. α’, 2 2 – 23). Αυτό και μόνο μας επιφορτίζει με την υποχρέωση να προστατεύουμε το σώμα και να μην το φθείρουμε διότι «ει τις τον ναόν τού Θεού φθείρει, φθερεί τούτον ο Θεός. ο γαρ ναός τού Θεού Άγιος εστίν, οίτινες έστε υμείς» (Α’ Κορ. γ’, 17). Γι’ αυτό και η Εκκλησία δεν απορρίπτει την Ιατρική Επιστήμη, ούτε απεύχεται τη θεραπεία των πιστών. Αυτός ο ίδιος ο Κύριος και οι Απόστολοί Του εθεράπευαν τους ανθρώπους, όχι όμως για να έχουν απλώς υγεία και μακροζωία, αλλά μέσα από τη θεραπεία να οδηγηθούν στην πνευματική ζωή και την εν Χριστώ σωτηρία. Αυτό έκαναν και όλοι οι άγιοι και θαυματουργοί της Εκκλησίας μας.
Για την Ορθοδοξία η σωματική υγεία δεν είναι αυτοσκοπός της ζωής μας. Λένε οι εκφραστές των πιο πάνω μεθόδων: Πρώτα να έχουμε υγεία και μετά όλα θα πάνε καλά. Αυτό είναι αντίθετο με την ορθόδοξη πίστη μας. Πρώτα να έχουμε τη Χάρη τού Θεού και όλα τα άλλα θα πάνε καλά. Ο Χριστιανός ζώντας μέσα σ’ αυτό τον κόσμο, αγωνιζόμενος και ενδιαφερόμενος και για τη σωματική του υγεία, αυτό δεν το κάνει για να αποφύγει τον θάνατο και να ζήσει περισσότερο, αλλά για να υπερβεί τον θάνατο και να γίνει μέτοχος της αιωνίου ζωής.
Αυτό επιτυγχάνεται, όχι με την απολυτοποίηση οποιωνδήποτε μεθόδων ξενόφερτων με έντονα ανατολίτικα και αποκρυφιστικά-μυστικιστικά στοιχεία, αλλά δια τού όλου έργου της Εκκλησίας.
Η Εκκλησία, χωρίς να απομονώνει τη ψυχή από το σώμα, ενδιαφέρεται γι’ αυτό, αφού είναι στενά συνδεδεμένο με την ψυχή και μετέχει και αυτό τού αγιασμού και της σωτηρίας. Γι’ αυτό και έχει το μυστήριο τού Ευχελαίου και διάφορες ευχές για τις ασθένειες. Ακόμα και μέσα στο κατ’ εξοχήν μυστήριο της θείας Ευχαριστίας εύχεται «υπέρ των εν ασθένεια, νοσούντων, καμνόντων και της σωτηρίας αυτών». Ακόμη, θεωρεί και προτείνει ως τα κυριότερα φάρμακα και για τη σωματική υγεία, την προσευχή, τη μετάνοια, την εξομολόγηση, τη θεία Κοινωνία, τα οποία παρέχουν την ζωοποιό Χάρη τού Θεού.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι πιστοί δεν πρέπει να πηγαίνουν στους ιατρούς, για να λάβουν θεραπευτική βοήθεια. Ο ίδιος ο Θεός, μας λέγει η Αγία Γραφή, «έδωκεν ανθρώποις επιστήμην». Γιατί όμως; «Ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού» (Σοφία Σειράχ λη’, 6). Η επιστήμη, που μετατρέπεται σε δοξολογία Θεού και υπηρετεί τη σωτηρία τού κόσμου, αποτελεί, τόσο για τον άνθρωπο, όσο και για όλη τη δημιουργία, πηγή ευλογίας. Εάν, όμως, αποσκοπεί στις εγωιστικές επιδιώξεις τού ανθρώπου και την αυτονόμησή του από τον Θεό, τότε τα καταστροφικά αποτελέσματά της έχουν σχέση και με τον άνθρωπο, αλλά και με όλη τη δημιουργία.
Συνεπώς, εκτιμούμε και σεβόμαστε το έργο των ιατρών, αλλά δεν παραθεωρούμε την ενέργεια και το θέλημα τού Θεού, που προσφέρεται δια της Εκκλησίας Του.
Αλλαγή φρονήματος – ορθόδοξο φρόνημα
Οι μέθοδοι της εναλλακτικής «θεραπείας» και της υγιεινής διατροφής, όπως σήμερα προβάλλονται μέσα από τις ποικιλώνυμες ομάδες, οργανώσεις και συστήματα, αλλάζουν, χωρίς να γίνεται αντιληπτό, το φρόνημα τού Χριστιανού και αυτό είναι το πιο επικίνδυνο. Στρέφουν τον νου και την προσοχή του στα υλικά τού κόσμου τούτου, ώστε ολόκληρη η ζωή του να περιστρέφεται γύρω από τα θέματα της υγείας και της διατροφής. Η μέριμνά τους είναι το πόσο υγιείς είναι και πόσες θερμίδες καταναλώνουν καθημερινά. Συχνά ακούμε ότι η ομοιοπαθητική με έσωσε, η φυσικο-παθητική έχει σωτήρια για τον άνθρωπο αποτελέσματα κτλ. Όλα αυτά δεν λέγονται, ούτε γράφονται απλώς για σκοπούς διαφήμισης ή εντυπωσιασμού. Είναι το νέο φρόνημα που καλλιεργείται σε όσους ακολουθήσουν τις μεθόδους αυτές. Ένα φρόνημα, που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι ασυμβίβαστο με το ορθόδοξο χριστιανικό φρόνημα.
Κατ’ αρχάς, να πούμε ότι το φρόνημα των Πατέρων της Εκκλησίας μας, δηλαδή η ζωντανή Παράδοση και ζωή της Εκκλησίας, είναι ταυτισμένο με το φρόνημα τού Χριστού και των Αποστόλων, είναι η συνέχεια αυτού του φρονήματος. Δεν διστάζουν οι άγιοι να καυτηριάσουν τις άσχημες καταστάσεις και εκδηλώσεις των ανθρώπων, και να ελέγξουν τις κακοδοξίες τους, που επηρεάζουν τη σωτηρία των ανθρώπων. Αυτό το επισημαίνουμε γιατί στην εποχή μας καταβάλλεται έντονη και έντεχνη προσπάθεια να αλλάξουμε και το φρόνημα και τον τρόπο σκέψεως των Πατέρων, ακόμα και τους όρους που χρησιμοποίησαν, για να διατυπώσουν την αλήθεια με άλλους μοντέρνους, οι οποίοι θα ωραιοποιήσουν τα πράγματα και θα είναι αρεστοί στον πολύ κόσμο. Όμως, η αλλαγή αυτή αλλοιώνει αυτή τούτη τη σωτηρία τού ανθρώπου.
Επιδιώκουν ίσως να εντυπωσιάσουν, να δημιουργήσουν σύγχυση, να καλύψουν το αληθινό νόημα των λόγων των Πατέρων και τού Ευαγγελίου. Αυτό το πνεύμα είναι ξένο προς τους αγίους. Αυτοί είναι στα θέματα που θίγουν λιτοί, εκφραστικοί, αληθινοί, μα προπάντων αγιοπνευματικοί, χωρίς να νοιάζονται τι θα πουν οι άλλοι γι’ αυτά που γράφουν, επειδή έχουν τη συνείδηση ότι εκφράζουν την αλήθεια τού Ευαγγελίου, που αποτελεί τη μόνη οδό σωτηρίας.
Ο προσδιορισμός τού ορθοδόξου φρονήματος είναι η βίωση της ζωής τού Χριστού μέσα από την Παράδοση της Εκκλησίας Του. Με άλλα λόγια, ορθόδοξο φρόνημα είναι η αποδοχή όλων των εντολών τού Χριστού και η βίωσή τους, η άποδοχή των εμπειριών των αγίων και η βίωση της εκκλησιαστικής ζωής.
Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος γράφει σχετικά: «Εκείνους ονομάζω αιρετικούς τους λέγοντας μη είναι τινά εν τοις καθ’ ημάς χρόνοις και εν μέσω ημών τον δυνάμενον φυλάξαι τας ευαγγελικάς εντολάς και κατά τους αγίους γενέσθαι πατέρας». Δηλαδή, σύμφωνα με τον Άγιο, αιρετικοί είναι όλοι εκείνοι που ισχυρίζονται ότι στις ημέρες μας είναι αδύνατο να ζήσουν σύμφωνα με το Ευαγγέλιο και να γίνουν άγιοι, όπως ήταν και οι Πατέρες μας. Ακόμη, λέγει, όσοι ισχυρίζονται ότι μας χρειάζεται και κάτι άλλο εκτός από αυτό που μας απεκάλυψε ο Χριστός, για να σωθούμε και να έχουμε την ευτυχία και μακαριότητα «ου μερικήν τίνα αίρεσιν κέκτηνται, αλλά πάσαν» και παράλληλα «ανατρέπουσιν πάσας τας θείας Γραφάς». Συνεπώς, αυτοί που αναζητούν την ολοκλήρωσή τους έξω από την εν Χριστώ σωτηρία, καταφεύγοντας σε αποκρυφιστικές, υγιεινιστικές, εναλλακτικές «θεραπείες» κ.λπ, αυτοί είναι αιρετικοί, διότι έχουν άλλο φρόνημα από το φρόνημα τού Ευαγγελίου και των Πατέρων.
Κατά συνέπεια, το φρόνημα τού Χριστιανού για να είναι Ορθόδοξο, πρέπει να είναι Ευαγγελικό και Εκκλησιαστικό. Δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε, ούτε να προσθέσουμε τίποτα στη διδασκαλία και ζωή της Εκκλησίας. Δεν προσαρμόζουμε την εκκλησιαστική ζωή με τη δική μας κοσμική ζωή, αλλά τη δική μας κοσμική ζωή την μεταμορφώνουμε και ταυτίζουμε με την εκκλησιαστική ζωή. Δεν μπορούμε να κάνουμε διαχωρισμό διδασκαλίας, ήθους, ζωής και τάξεως της Εκκλησίας εν ονόματι οποιασδήποτε μεθόδου και τεχνικής.
Σκοπός της εν Χριστώ ζωής είναι η θέωση τού ανθρώπου, γι’ αυτό και είναι καθαρά Χριστοκεντρική. Δεν έχει να κάνει τίποτα με ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις και ενδοκοσμικές κοινωνιολογικές, θεραπευτικές μεθόδους. Ο Απόστολος Παύλος κάνει σαφές ότι σκοπός τού Χριστιανού είναι, «κραταιωθήναι δια τού Πνεύματος αυτού (του Θεού) εις τον έσω άνθρωπον, κατοικήσαι τον Χριστόν δια της πίστεως εν ταις καρδίαις υμών» (Εφεσ. γ’, 14 – 21). Η αναζήτηση και τελείωση τού ανθρώπου δεν πραγματοποιείται μέσω αποκρυφιστικών ή ανορθόδοξων θεραπευτικών μεθόδων, αλλά δια τού Θεανθρώπου Ιησού μέσα από την ασκητική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.
Η μετάνοια (=αλλαγή φρονήματος) που κηρύσσει η Εκκλησία μας δεν σημαίνει επιστροφή στην υγιεινή διατροφή και τις μεθόδους εναλλακτικής «θεραπείας», αλλά αυτό που ο Απόστολος Πέτρος κηρύττει: «Μετανοήσατε ουν και επιστρέψατε εις το εξαλειφθήναι υμών τας αμαρτίας» (Πράξ. γ’, 19).
Άρα, σκοπός τού Χριστιανού δεν είναι η σωματική υγεία, η μακροζωία, η κατά κόσμον άνεση και ευτυχία, αλλά η θέωσή του. Αυτό μας κηρύττει η Εκκλησία δια τού Αποστόλου Παύλου: «Να πληρωθήτε εις παν το πλήρωμα τού Θεού». «Ίνα δώη ημίν κατά τον πλούτον της δόξης αυτού». «Μέχρι καταντήσωμεν οι πάντες… εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας τού πληρώματος τού Χριστού».
Το φρόνημά μας πρέπει να ταυτίζεται με το φρόνημα των αγίων, που έφθασαν στη θέωση, και όχι να στηρίζεται σε προσωπικούς ή κοσμικούς στοχασμούς και απόψεις. Γι’ αυτό και η Αγία μας Εκκλησία μας υπενθυμίζει συνεχώς: «Οι Προφήται ως είδον, οι Απόστολοι ως εδογμάτισαν, η Οικουμένη ως συμπεφρόνηκεν… ούτω φρονούμεν, ούτω λαλούμεν, ούτω κηρύσσομεν Χριστόν τον αληθινόν Θεόν ημών… Αύτη η πίστις των Αποστόλων, αύτη η πίστις των Πατέρων, αύτη η πίστις των Ορθοδόξων, αύτη η πίστις την Οικουμένην εστήριξεν» (Συνοδικόν της Ορθοδοξίας).
Το δε φρόνημα αυτό διατυπώνεται με ακρίβεια στην εξής φράση τού Συμβόλου της Πίστεώς μας: «Προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν τού μέλλοντος αιώνος. Αμήν»[92].
………………………………………………………………………………
[1] Μοναχού Αρσενίου Βλιαγκόφτη, Δρ Θεολογίας. Πτυχιουχου. Φιλολογίας, ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ, Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ-ΜΑΓΟΥ, διαδίκτυο.
[2] Αβραμίδης Αθανάσιος, καρδιολόγος, καθηγητής παθολογίας Παν. Αθηνών, Ανόρθόδοξες θεραπευτικές μέθοδοι, έκδοση Ι.Μητροπόλεως Ηλείας, σ. 15-17.
[3]Ανδρουλάκη Ελένη, Εναλλακτικές «θεραπευτικές» μέθοδοι: μια νέα μορφή πνευματικού ολοκληρωτισμού, διαδίκτυο.
[4] Αβραμίδης Αθανάσιος, καρδιολόγος, καθηγητής παθολογίας Παν. Αθηνών, Ανόρθόδοξεςθεραπευτικές μέθοδοι, έκδοση Ι.Μητροπόλεως Ηλείας, σ.17-19.
[5] Hunt Dave, McMahon T.A., America, the Sorcerer’s New Apprentice: The Rise of New Age Shamanism, Harvest House Publishers, Inc. 1988, σελ. 9.
[6] Cumbey Constance, Τhe Hidden Dangers of the Rainbow, Huntington House, 1983.
[7] http://www.crossroad.to/articles2/sorcery.htm πρβλ. και Φαρασιώτη Διονυσίου, Οι γκουρού, ο νέος και ο Γέροντας Παΐσιος, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 233.
[8] Η Alice Bailey υπήρξε, μετά την Blavatsky και την Annie Besant, πρόεδρος της Θεοσοφικής Εταιρείας του Λονδίνου.
[9] Ferguson Marilyn, The Aquarian Conspiracy. Personal and Social Transformation in the 1980’s, London 1982.
[10] http://www.crossroad.to/articles2/sorcery.htm
[11] μοναχού Αρσενίου Βλιαγκόφτη, Δρ Θεολογίας. Πτυχιουχου. Φιλολογίας, ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ, Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ-ΜΑΓΟΥ, διαδίκτυο
[12] Όπ. Παρ.
[13] Στις 24-11-96 στην εκπομπή «Ράδιο-παράγκα» του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδας (89,4) που αποκάλυψε τα προβλήματα του βελονισμού
[14] Ο όρος Νέα Εποχή (του Υδροχόου) προήλθε από την Αστρολογία
[15] Αρχιμ. Τσιάκκα Χριστοφόρου ένθ. ανωτ., σελ. 644-650
[16] Cumbey Constance, ένθ. ανωτ. και άλλοι
17.http://www.spiritual-wholeness.org/churchte/newage/masters.htm
[18] για παράδειγμα η θετική σκέψη, η μέθοδος Silva, ο νευρογλωσσικός προγραμματισμός (NLP) κ.α.
[19] Γένεσις 3:5
[20] εξαιρετικά επικίνδυνες καταστάσεις όπως: οι τεχνικές αναπνοής (breathing techniques), ο διαλογισμός (meditation), η καθοδηγούμενη νοερή απεικόνιση (visualization/guided imagery), ο υπνωτισμός και λοιπές πρακτικές οι οποίες, εκτός των άλλων, πολύ συχνά δημιουργούν και ψυχιατρικά προβλήματα.
[21] Γένεσις 3:5
[22] Γένεσις 3:4
[23] εδώ δεν εννοείται η απλή άσκηση του σώματος, ούτε οι σωστές διατροφικές συνήθειες, με τα οποία κανείς βέβαια δεν θα είχε αντίρρηση.
24.http://religion-cults.com/Secret/New-Age/New_Age.htm
[25] Αρχιμ. Τσιάκκα Χριστοφόρου , σελ. 646.
[26] Αρχιμ. Τσιάκκα Χριστοφόρου ένθ. ανωτ., σελ. 647-648.
[27] Γεωργίου Χρήστου, «Πολιτισμικός ‘Δούρειος Ίππος’», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 3/08/2003 (οι υπoγραμμίσεις δικές μας).
[28] Dr Sneed David & Dr Sneed Sharon, Kριτική στην Ιατρική της Νέας Εποχής, Στερέωμα, 1991, σελ. 62.
[29] Dr Ankerberg, John & Dr Weldon, John, Encyclopedia of New Age Beliefs, Harvest House Publishers,1996, σελ.477
http://www.spiritual-wholeness.org/churchte/methodis.htm
[31] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ 106.
[32] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 23.
[33] ε.α., σελ. 22
[34] ε.α., σελ. 45
[35] ε.α., σελ. 46
[36] ε.α., σελ. 60
[37] George Vithoulkas. Classical Homeopathy for Anxiety & Jealousy. Groma Publishers Baar, Switzerland, 2004, p.191.
[38] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ.64
[42] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ. 2.
[46] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 84.
[56] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ 36
[57] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 139
[58] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ. 39
[60] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 99.
[62] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ. 17.
[63] George Vithoulkas. Classical Homeopathy for Anxiety & Jealousy. Groma Publishers Baar, Switzerland, 2004, p. 152
[64] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 111.
[66] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ. 18.
[76] ε.α., σελ. 155.
[77] ε.α., 107
[78] ε.α., σελ. 166
[80] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ. 91
[81] Γ. Βυθούλκα. Η Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής. Έκδοση Κέντρου Ομοιοπαθητικής Ιατρικής, Αθήνα, 1990, σελ. 228
[82] ε.α., σελ. 87
[83] ε.α, σελ. 95
[84] ε.α., σελ. 167
[85] George Vithoulkas. Classical Homeopathy for Anxiety & Jealousy. Groma Publishers Baar, Switzerland, 2004, p. 19.
[86] ε.α., σελ. 170
[87] ε.α., σελ. 170
[88] ε.α., σελ. 168
[89] ε.α., σελ. 154, 157.
[90] Γ. Βυθούλκα. Ομοιοπαθητική. Η ιατρική για τη νέα χιλιετία. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2002, σελ 106.
[91] Αβραμίδης Αθαν, καρδιολόγος, καθ. Παθολογίας Παν. Αθηνών, Ανορθόδοξες θεραπευτικές μέθοδοι ιατρικώς και εκκλησιαστικώς, έκδ. Ι. Μητροπόλεως Ηλείας, 2006, σ. 21-27.
[92] Πηγή: Περιοδικό της Παγκύπριας Ένωσης Γονέων ΕΝΗΜΕΡΩΣΙΣ, Ηλεκτρονική επεξεργασία: egolpion.com,